LO TRECENTO ITALIAN (2)

CAM.- Lo clima de guèrras sens fin viscuda pels desparièrs estats de la peninsula italiana al sègle XIII arrestèt pas la florason de la literatura e lenga italianas. Cada vila voliá aver lo sieu pròpri escrivan e aqueste devia èsser pus celèbre e pus conegut que l’escrivan de la vila pus pròcha. Tanben las corts dels princes, comtes, ducs e reis, a mai de la Glèisa participeròn en aquel movement de Renaissença culturala coma mecènas.

Se los condotièrs amb lors armadas èran de besonh, tanben caliá aver d’ecrivans se òm voliá pomoure las idèias, tant importantas coma las guèrras. D’un autre caire, desenas d’escrivans comencèron a viatjar per mai aver mai de sapiéncia.

Un d’aqueles foguèt Dante Alighieri, que visquèt entre las annadas 1265 e 1361. Dante foguèt un afogat gibelin de Florença que, quora ganhèt lo poder lo partit contràri dels güelfs, foguèt enviat a l’exili. Mas aquò l’errestèt pas de contunhar la sieuna òbra literària. En 1302 ja aviá escrich un libre sus los reis, De monarquia, en lenga latina. Pasmens, e malgrat que las sieunas primièras òbras foguèron escrichas en latin, lèu cambièt a l’italian en la varianta toscana. E, pauc a cha pauc, la sieuna òbra demorèt coma nacionala e encara universala, car l’italian venguèt, pel primièr còp, una granda lenga literària de primièr òrdre mondial.

Puèi, e a travèrs de la poesia, ennautèt lo nòm de la sieuna aimada Beatriu amb lo libre Vita Nuova, Totun, Beatriu moriguèt plan jove, amb 24 ans, e Dante contunhèt de l’aimar pendent tota la sieuna vida e atanben la sieuna òbra. Lo sieu libre pus important e pus celèbre, totun, foguèt la Divina Commedia, ont descriu lo luòc ont anaràn, aprés morir, fòrça personatges contemporanèus de l’autor.

Lo libre es una sòrta de libre de viatges imaginàris. Lo pròpri autor Dante tròba al grand poeta roman Virgili, que lo menarà per l’enfern, lo purgatori e lo cèl, ont parlarà amb desenas de mòrts qu’explican perqué foguèron punits o premiats. A la fin del libre Dante i tròba Beatriu.

La Divina Commedia es uèi reconeguda coma una òbra mèstra de l’Euròpa medievala. Es senhal de pensada crestiana plan prigonda que defensa, pasmens, la creacion literària amb la tòca d’arribar a l’amor de Beatriu, la sieuna aimada. Lo lengatge usat es considerat uèi coma la basa de l’italian modèrn. A mai d’aquò, lo libre es una reflexion politica ont tota la societat contemporanèa de l’autor es descricha sovent coma comdamnada pr’amor del tipe de vida qu’aguèron. E atanben foguèt un biais de demanar una tornada a la tradicion literària clàssica latina de l’epòca dels romans, perduda fasiá 800 ans.

Los primièrs umanistas

Èsser umanista vòl dire s’inquietar pel futur de l’èsser uman e assajar de crear un futur melhor per nòstra espècia en tot conéisser l’art del passat. Aprés la Divina Commedia de Dante, d’autres autors tanben volguèron èsser plan celèbres e comencèron a escriure en lenga vernaculara. Aital, podián èsser legits per totes e totes comprenián çò que demorava escrich, car fins alara la majoritat d’òbras literàrias èran estadas escrichas en latin mas pas en italian.

Dos d’aqueles autors foguèron Petrarca e Bocaccio. Petrarca, malgrat viure mai tard que Dante (car es considerat mai un autor del Quattrocento) contunhèt lo camin de Dante amb la sieuna poesia. Se Dante aimèt Beatriu, Francesco Petrarca aimèt Laura. Aital es demorat en las sieunas Rime e los sieus Trionfi, que capitèron plan pr’amor d‘èsser escrichas en italian.

Petrarca descobriguèt las letras de l’autor roman Ciceron. Aquò entraïnèt una vision pus prigonda e drecha del passat roman e la literatura lo camin, un fach tras qu’important per un umanista. Petrarca, aprés estudiar plan aquelas letras, confirmèt que los ancians romans èran de ciutadans plan actius al nivèl cultural, pr’amor qu’escrivián sovent de libres quora caliá pas trabalhar. Petrarca, a mai, daissèt aquelas letras a un grop d’afogats e lèu s’espandiguèron las valors dels tempses pus antics.

Val pas dire qu’aquò ennautèt la cultura en Itàlia. Un dels primièrs umanistas que i aguèt a l’Itàlia medievala foguèt Bocaccio, qu’escriguèt en latin mas atanben en italian toscan. La sieuna òbra pus celèbra es lo Decameron. Qu’influïguèt d’autors de defòra de la peninsula italiana, coma l’anglés Chaucer dont d’autres.

Lo Decameron es un roman ont un grop d’òmes e femnas joves fugisson de la pèsta e se’n van a un pichon palais. Ailà explican tota sòrta d’istòrias amb una basa morala que vòlon cambiar la pensada dels legeires. Bocaccio foguèt, en mai d’aquò un dels autors italians medievals que parlèt de Dante coma exemple. E, pr’amor d’aquò, comencèt a èsser estudiat a l’escòla ja coma classic.

Uèi Dante, Petrarca e Bocaccio son considerats los primièrs umanistas de l’Euròpa medievala. Lo movement literàri que venguèt aprés eles auriá pas res a veire amb lo passat pus pròche. Ne en Itàlia nimai a la rèsta del continent. Mas eles son mai consequéncia que causa. Aquò vòl dire que la revolucion literària del Trecento e Quattocento auriá pas estada possible sens una màger cultura generala a l’epòca.

Car ja fasiá de temps que i avián universitats els desparièrs estats italians medievals. La primièra e pus anciana (de tota Euròpa) foguèt la de Bolonha, mas lèu arribèron las de Pàdoa e de Nàpols. E la creacion d’universitats s’espandiguèt de biais rapid per l’Itàlia del sègle XIV. Al sieu costat, tanben foguèron creadas d’acadèmias o d’escòlas per aprene a trabalhar; d’escòlas de matematicas pels comerciants e banquièrs, d’escòlas de latin se òm voliá venir escrivan, ect. E aquò menèt a una ret d’escòlas que cambiariá lo nivèl de coneissença generala qu’ajudèt Itàlia a dintrar amb seguretat a la fasa finala de la Renaissença al sègle XV.