ERA APARICION DES LENGÜES ROMANIQUES

César Sánchez.- Es lengües romaniques apareisheren coma evolucion deth latin, ath torn des sègles VIII e IX. Èren lengües parlades. Eth latin demorarie era lengua culta pendent sègles. Mès ère ua lengua que cada viatge sabie escríuer mens gent, pr’amor que la calie apréner. Ena societat, ère mòrta. Enes tèxtes escrits en latin d’aguesti sègles, i a un periòde de transicion pendent eth quau i apareishen intercalades es prumères paraules en lengua vulgara. Aguest hèt remèrque qu’es qu’escriuien ja non coneishien eth latin, ne aguesta ère era lengua que se parlaue en carrèr. E quines sigueren es prumères paraules d’aparéisher?

Çò de milhor de cada idiòma

Coma acostume a passar, çò de prumèr que s’apren e, per tant, çò que trapam prumèr enes tèxtes, son toponims. E ara seguida es expressions mès vulgares e d’usatge comun.

Via, hilhs de puta!

Es fresqui en forma de vinhetes conden era istòria de Sisinni e Clamenç I. Era hemna de Sisinni ère cristiana en secrèt. Sisinni la descorbís en plia celebracion damb Clamenç e sage de capturar-les. Mès –miracle!– son sauvadi, e Sisinni demore sord e cèc. Clamenç li torne es sentits, mès Sisinni sage de detier a Clamenç un aute còp. Alavetz torne a actuar era man de Diu, e es que l’anauen a arrestar s’embromen e s’enganhen, e capturen ua colomna en lòc de gahar a Clamenç I.

Aguesta casa siguec proprietat deth cònsol Titus Flavi Clamenç. Un martir venerat. Çò de sòn servic de centre d’amassades clandestines des prumèrs cristians. En sègle VI, quan es cristians ja non èren perseguidi, se bastic era prumèra basilica. Enes colomnes que sostiegen aguesta prumèra basilica, amagades ena ampliacion dera dusau, ei a on se trapèren es fresqui.

Aguesta ei era expression mès antica coneishuda en idiòma vulgar que vierie finaument er italian. Fili dele pute traite! (“Figli di puttana tirate”). Ei en un fresc deth sègle XI descorbit ena basilica de Sant Clamenç deth Lateran en Roma. Era basilica actuau ei deth sègle XII, bastida sus es rèstes dera anteriora, qu’ath sòn torn auie estat construïda sus ua casa romana deth sègle I. Atau donques, un edifici damb 1900 ans d’istòria.

Novelari!

Se sap qu’en sègle VIII ja i a tèxtes en catalan; eth problèma ei que non s’an conservat, o qu’encara non s’an trapat. Era destruccion deth monastèri de Sant Cugat, e en generau era ràzia d’Al-Mansur deth 985, hec fòrça mau.

Segontes er erudit illustrat Jaume Villanueva, en un manuscrit scientific de plan nauta valor de Ripòlh deth sègle VIII, perdut en sègle XIX, i figurauen es següenti mots escrits en marge d’un document de finau deth sègle X o començament der XI: Magister meus no vol que me mires, novell; ei, donques, eth prumèr tèxte de qué auem notícia escrita exprèssament en catalan. Maugrat que s’a sacralizat eth hèt de dispausar d’un prumèr tèxte escrit tot eth en catalan, en realitat es paraules en catalan hège temps que s’intercalauen entre eth latin. Simptòma clar que ja non se coneishie, dehòra des formules hètes. “Novell” serie era forma medievau de díder “novelari” a quauquarrés.

Es prumèri tèxtes catalans

En realitat, es prumères mòstres de trèts tipics deth catalan son deth sègle IX. Eth nòm Palomera, per exemple, deth latin Palumbaria, se trape ena acta de consagracion dera catedrau d’Urgelh der an 839. En capbrèu dera acta d’aguesta consagracion, redigida sonque tres dies dempús, apareishen es toponims ja catalanizadi: Loria, Mananges Salent e Palerols. Atau madeish, en document der an 1034 provient d’Organyà (es famoses omilies son posteriores) en miei deth tèxte en latin apareishen en catalan es nòms de sèt arbes frutèrs, en masculin: morers III et oliver I et noguer I et pomer I et amendolers IIII et pruners et figuers.

Eth tèxte Greuges de Guitard Isarn, senyor de Caboet, ei eth document mès antic en catalan trapat enquia ara. Ei ua denóncia deth senhor sus eth vassalh, escrita entre 1080 e 1095.

Es evolucions de totes es lengües romaniques son comparables. En an 813, eth Concili de Tors decretèc qu’es omilies e eth predic dera glèisa siguessen en “romanç” pr’amor qu’era gent ja non comprenie eth latin (eth predic a d’èster “in rusticam romanam linguam”).

Que non s’agen conservat tèxtes mès antics, o que non s’agen descorbit, non vò díder que non existisquen. En 1960 apareishec un fragment d’ua còpia revirada deth Liber iudicorum, conservat laguens des cubèrtes d’un libre. Pr’amor qu’es pergamins s’emplegauen entà cubertar libres mès grani. Çò que vò díder qu’en sègle XII ja non sonque se hègen traduccions ath catalan de libres sus tèmes feudaus o misses, senon tanben de tèxtes juridics.

Francés entà toristes

Coma en cas catalan, es prumèrs documents que se consideren escriti en “francés” tanben son tardius, deth sègle XII. Aquerò òc, eth nombre de tèxtes conservadi ei mès gran. Aciu qu’entre eth debat sus es modèls lingüistics emplegadi enes scriptae, que tendien a formes supraregionaus o a favorir era lengua dera corona.

Era lengua des Juraments d’Estrasborg, segontes es lingüistes, se trape encara en un estat plan arcaïc dera evolucion dera lengua vulgara. S’a sajat de localizar geograficament era origina deth dialècte, mès era opcion mès logica serie que se tractèsse d’ua sòrta d’estandard hèta pes juristes que se corresponerie a ua sòrta de “roman comun” comprensibla entà toti.

Eth tèxte mès antic e coneishut, antecedent dirècte deth francés mès arcaïc, ei constituït pes Juraments d’Estrasborg. Ei er acòrd peth quau dus frairs, arrehilhs de Carlesmanhe, pacten ajuda mutuau contra eth tresau. Eth tèxte, der an 842, se consèrve intègre laguens d’un libre escrit un sègle dempús, a on se conde era istòria. Cronologicament, ei ena linha deth Concili de Tors, pr’amor que remèrque ua lengua vulgara parlada que ja non ère latin e que se podie transcríuer foneticament.

Eth Glossari de Kassel

Tot e damb açò, coma enes auti cassi, çò de prumèr qu’apareish son paraules entremiei de tèxtes encara en latin. Un cas a despart son Es Glòses de Kassel. Un petit glossari damb paraules en retoromanic e antic naut alemanh. Escrit entre eth 800 e eth 825, ei un brèu recuelh a talh de vocabulari basic entà un prototorisme germanic cap ara Mediterranèa. Conten 180 paraules e 65 frases braques. Semble que les elaborèc un monge bavarés entà facilitar eth prètzhèt pastorau; causa pera quau es mots en latin poirien auer estat escrits entà èster prononciadi per un alemanh. Es mots descriuen animaus domètges, ròba, airines de casa o parts deth còs. Fòrça des paraules deth glossari ja non èren en latin, senon qu’èren mès semblantes as des lengües romaniques.

Article publicat ena revista Històries d’Euròpa damb qui Sapiéncia Occitana a un acòrdi de collaboracion

Traduccion ar aranés d’Agustí Farran