LO FRANCÉS MEDIEVAL
Christian Andreu.- Lo francés medieval, tanben conegut coma francés ancian es una amassada de lengas parladas al nòrd de çò qu’uèi es l’estat francés e mai enlà encara, entre los sègles VIII e XV. Aital, foguèt parlat tanplan en Anglatèrra, Irlanda e divèrses estats de Levant. Caracteristicas basicas ne foguèron èsser de lengas flexionadas e amb d’acusatiu. Aquela familha de lengas es uèi coneguda coma lengas d’oïl e foguèron la resulta de l’evolucion del latin popular en aquelas regions.
Amb un substrat cèlta important e de vocabulari germanic mas tanben arabi dins las regions mai meridionalas, lo francés medieval foguèt jamai devesit en de lengas que podián pas èsser compresas pels parlaires. Totun, que l’accent de caduna d’aquelas foguèt plan fòrt e entraïnèt una diferéncia orala fenomenala. Per ansin, lo gallò, lo lorrenés, lo normand, lo picard o lo valon dont d’autras marquèron plan l’origina sociala e geografica dels parlaires car i aguèt pas, au mens d’un biais parlat, cap sòrta de lenga estandarizada fins a d’epòcas posterioras a l’edat medievala. Sonque i aguèt un francés escrich mai o mens parièr e encara plan dialectalizat vèrs la fin d’aquela epòca. Encara en 1789 mai del 75% dels parlaires de francés lo parlavan de forma dialectala.
D’un autre costat, e tanben d’un biais escrich, las diferéncias ortograficas geograficas foguèron plan fòrtas, car òm pòt trobar manièras diferentas de prononciar lo vocabulari e tanben de l’escriure. L’abituda èra escriure la lenga cossí òm l’entenia. Una quita paraula podiá èsser escricha de manièras diferentas segon la region e tanben la persona. Sonque pendent la fin del sègle XVI començarà òm a escriure, mai o mens, de la quita manièra. L’alfabet dels primièrs sègles considerava que i e j èran parièras, per exemple, o que u e v èran pas diferentas. Lo problèma ortografic seriá solament començat a èsser solucionat dempuèi la fin de l’edat medievala pels umanistas. E, per ansin, los sons seràn pas parièrs a las letras al long de tota aquela epòca.
L’origina de la lenga
Malgrat tot aquò, aprés lo sègle XII, amb la coneguda literatura cortesa – qu’arribèt al francés a travèrs de l’occitan, lenga originala de creacion – de mai en mai joglars franceses començan a viatjar en tot cantar de poèmas e cançons de gèsta. Lo nom de Marie de France ja es celèbre al nòrd de l’estat francés entre 1160 e 1178. Un autre escrivan, Chrétien de Troyes, comencèt a escriure la siá òbra vèrs aperaquí l’an 1160. E de personatges coma Lancelot o lo Cavalièr del Leon seràn ja plan coneguts al nòrd europèu dempùei 1180 pr’amor de la siá redaccion en francés.
E, pauc a cha pauc, la literatura en lenga francesa començarà son camin: Lo poèma de Tristan e Isòlda (1180), lo Roman de Renard (1250), eca. E, del còp que l’influéncia de la literatura escricha en francés s’espandís per d’autres païses, coma Alemanha o Anglatèrra, los franceses contunharàn de parlar la siá lenga pròpria e desparièra; al nòrd i a lo valon e lo picard, a l’oèst lo normand, lo gallò, lo mainiot e l’angevin, al centre lo nomenat francian, a l’èst lo champanhés, borgonhés, lorrenés e franc-comtés, al sud, lo peitevin-satongés manjarà de terren amb lo francés creissent a la lenga occitana al nòrd de l’Occitània medievala, que foguèt fòrça pus parlada en de territòris mai al nòrd e ont uèi es pas pus parlada.
Totas aquelas lengas an coma ancessor la nomenada lenga gallo-romanica, una sòrta de barreja de latin e de nòvas formas dialectalas regionalas que son ja per se meteissas pro desparièras de l’ancian latin popular. Dempuèi lo sègle III la Gàllia del nòrd serà conquistada per de tribús francas e pendent un cèrt temps conviuràn lo latin popular, lo vielh francic e las nòvas lengas germanicas del francs.
Totun, çò que balha de traches pròpris al francès medieval, per rapòrt per exemple, a d’autras lengas europèas vesinas, coma l’occitan, serà l’influéncia germanica e lo substrat cèlta. De lengas d’oïl coma lo picard, lo valon o lo normand son entre las mai germanizadas del temps que lo francian demorarà pro fisèl al latin pr’amor de l’òbra dels monges e fraires medievals. A mai, las lengas francesas pus septentrionals tanben recebràn una cèrta influéncia d’autras lengas germanicas coma l’angles, l’olandés o l’alemand sustot dempuèi lo sègle XIII. Encara al sègle VIII la majoritat de la populacion parlarà doas lengas, lo gallo-romanic e lo franc.
L’aristocracia franca merovingiana e puèi carolingiana es bilingüe o trilingüe: Clovis parlèt gallo-romanic e franc, mas tanben coneissiá lo latin. Carlesmanhe tanben. L’an 842 lo Jurament d’Estrasborg es escrich en romanic mas tanplan en ancian allemand Aquela lenga romanica serà l’ancessora pus anciana ja de çò qu’uèi coneissèm coma francés.L’an 880, òm escriu la Seqüencia de Santa Eulàlia, que, cèrts cercaires encara considèran coma mai picard que la quita lenga parlada en París. Totun, serà aquela influéncia germanica la qu’entraïnarà la naissença d’una o mai d’una lenga francesa regionala mai e mai diferenta d’autras lengas romanicas europèas medievalas, coma l’occitan.
Un desvolopament diferent
Lo primièr francés a encara un influéncia granda del latin, sustot a travèrs de la sintaxi. La fonetica tanben es comuna a d’autras lengas romanicas del sègle IX. Totun, lo francés vendrà mai e mai diferent d’aquelas amb lo temps. E de mai en mai cèrtas caracteristicas faràn del francés medieval una lenga desparièra e encara plan desparièra d’autras lengas romanicas mai fisèlas al latin coma l’occitan, lo catalan o l’italian.
Fins al sègle XIII, los parlaires d’aquelas lengas d’oïl nomenan la siá lenga coma lenga romanica (langue romane) e sonque dempuèi la fin del sègle XIII començan a lo conéisser amb lo nom de francés. En defòra del reialme de França lo francés dintrèt amb la conquista normanda en Anglatèrra dempuèi l’an 1066. I demorarà mai de tres cent ans. Lo rei anglés e duc d’Aquitània Enric V (sègle XV) foguèt plan celèbre pr’amor que foguèt lo primièr rei anglés que parlèt als angleses en anglés e pas en francés, coma avián fach totes los reis angleses fins a l’epòca. L’influéncia doncas del francés medieval sus l’anglés es doncas plan fòrta: en anglés medieval òm disiá rivière e pas river, pauvre e pas poor, héritage e pas heritage. E lo francés serà pro conegut en Euròpa tota, car encara al sègle XIV Dante Aliguieri dessepararà lo territòri ont òm parla lengas romanicas entre los que dison oïl (francés), los que dison òc (occitan) e los que dison si (italian).
Mas lo francés medieval encara serà pro diferent de çò qu’òm coneis coma francés modèrn, desvolopat dempuèi lo sègle XVI. Uèi lo jorn encara los editors de libres escriches en francés medieval devon adaptar los tèxtes pr’amor que lo legeire actual poiriá pas comprene plan aquela lenga. Al sègle XIV e fins a la fin de l’edat medievala encara nasquèt lo francés mejan, una lenga transicionala entre lo francés medieval e lo modèrn amb de traches tanben pròpris. Dempuèi alavetz la preséncia del francés venguèt mai e mai granda fins a arrivar a èsser, uèi, una lenga internacionala. Mas per o far calguèt l’unificar d’un biais oral e escrich als sègles XIX e XX, çò qu’entraïnèt l’ataca als dialèctes regionals d’oïl, que son uèi, en una situacion grèva d’extincion pr’amor del desvolopament d’una soleta e unica manièra de parlar e escriure. Mas aquò es un fach comun en totas las lengas modèrnas.
Lo primièr tèxt en francés
La Seqüencia de Santa Eulàlia es considerat uèi coma lo primièr medieval escrich en lenga francesa. Foguèt escricha aperaquí l’an 880 0 881 en un airal qu’òm pòt situar scientificament entre Lieja e Aquisgran. Lo tèxt que demorèt fins a uèi lo jorn es una copia de l’abadiá de Saint-Amand-les-Eaux e foguèt cantat pendent la liturgia gregoriana. Segon plusors cercaires foguèt escrich en lenga picarda o valona: los articles son plan diferents del latin : li inimi, lo nom, enl, e òm dobta a l’ora d’escriure a o e : pulcella mas tanben pulcelle. Per ne donar una idèia al legeire ací podèm veire los primièrs verses (sonque n’i a 29) :
Buona pulcella fut Eulalia
Bel auret corps bellezour anima
Voldrent la ueintre li d’o inimi.
Voldrent la faire diaule servir
Elle nont eskoltet les mals conselliers.
Òm pòt veire cossí desparièra es aquela lenga del francés actual. Aquel procés tanben lo patiguèron de lengas romanicas medievalas coma l’occitan, lo catalan, l’aragonés, lo castelhan, lo leonés, lo galician o d’autras. Pasmens, çò que cal soslinhar, aumens pendent l’edat medievala, es que foguèt una lenga tras que dialectalizada, que demorèt encara divèrses sègles per començar a s’unificar del biais escrich, e qu’aguèt una fòrta influéncia germanica, çò que ne faguèt una de las lengas pus originalas de l’euròpa medievala.
