L’ARPITAN MEDIEVAL

Christian Andreu.- L’arpitan es una d’aquelas lengas plan desconegudas per la majoritat d’europèus. Sonque los occitans coneisson que i a un airal al nòrd-oèst d’Occitània on encara es parlada aquela lenga. Uèi lo jorn es conegut coma arpitan, mas pendent plusors sègles foguèt conegut coma francoprovençal, lenga romana o encara savoian. A l’edat medievala, pasmens, foguèt una lenga parlada per centenars de milièrs d’europèus e s’espandissiá per aquel airal a mai de l’oèst soís e lo nòrd-oèst de çò qu’uei es l’estat italian.

Coma d’autras lengas romanicas, l’arpitan foguèt parlat amb divèrses dialèctes pr’amor de la geografia montanhosa de l’airal (encara uèi es aital). Uèi la situacion lingüistica a res a veire amb la que i aguèt a l’epòca medievala car segon l’Unesco dempuèi l’an 1995 èra una lenga classificada en dangièr d’extincion. Qualcuns cercaires encara afirman qu’es gaireben pròcha a la sieuna fin.

Per ansin, lo nom arpitan, prepausat a la fin del sègle XIX, es la lenga d’Arpitània, una lenga pas gaire evolucionada dempuèi l’edat medievala. Encara uèi fòrça parlaires d’arpitan coneisson pas lo sieu nom e ne parlan coma patés, savoian, lionés o gaga, que son los noms de plusors dialèctes d’aquela lenga. Pasmens, foguèt la lenga oficiala del Ducat de Savòia, creat aperaquí l’an 1416.

Una varietat mai del latin

L’arpitan, pasmens, nasquèt coma lenga romanica medievala  al centre e èst francés, divèrses territòris soïses e la Val d’Aosta italiana. L’airal èra estat ocupat per de cèltas abans de la conquista romana e daissèron un substrat fòrt a la lenga. Al sègle V l’airal ja èra estat conquistat pels burgondians. Per far las causas pus complèxas, lo cercaire Federico Krutwig trapèt cèrt substrat basc dins un dels dialèctes arpitans parlat a la Val d’Aosta.

Puèi, ja al sègle XII òm tròba mai d’un manuscrit escrich en aquela lenga, çò que demostrariá que, aperaquí los sègles VIII e IX, ja aviá començat la sieuna desseparacion lingüistica d’autras lengas vesinas. Lo prètzfach foguèt confirmat per de cercaires coma l’occitan Pèire Bec, l’an 1971. D’autres encara considèran qu’es encara una lenga plan medievala pr’amor del sieu conservadorisme per rapòrt a d’autras lengas pròchas, coma lo francés, qu’evolucionèt plan mai pendent la pròpria edat medievala.  Aquò seriá aital a nivèl fonetic e morfologic mas tanben pr’amor del sieu vocabulari.

Cossí que siá, l’arpitan ganhèt pas lo prestigi d’autras lengas vesinas coma l’occitan, l’italian o lo francés. Las divèrsas guèrras que visquèron los arpitans que demoravan en de vals isoladas ajudèt brica a l’ora de provocar una evolucion mai clara. A mai, abans de la fin de l’edat medievala Arpitània ja èra estada devesida entre lo Franc Comtat francés e Savòia. La data de 1540 confirmèt que la lenga oficiala del territòri èra lo francés e pas pus lo latin, mas i aguèt cap referéncia a l’arpitan.

La confirmacion lingüistica que l’arpitan foguèt una lenga tras que viva pendent l’epòca medievala es la sieuna situacion encara pendent l’an 1950, quand èra parlat per la majoritat dels sieus abitants. Totun, l’escòla francesa provoquèt l’abandonament de la pròpria lenga per plusors arpitans dempuèi aquela epòca e uèi es sonque una lenga parlada per una minoritat.

Uèi l’arpitan es devesit en, aumens, uèch dialèctes, çò que vòl dire que, a l’epòca medieval n’i aguèt benlèu mai. D’aqueles sonque ne demorarián dos, parlats cadun per mens de 1000 personas. Mas plusors cercaires demandan encara un estudi mai prigond sus l’istòria e evolucion d’aquela polida lenga romanica. Segon la majoritat d’estudis los dialèctes màgers serián lo lionés, lo dalfinés, lo savoian, lo franc-comtés, lo vadés, lo valdaostanés e encara lo faetar.

La tradicion literària arpitana es longa malgrat que i a pas cap tèxt escrich abans del sègle XII. Justament d’aquel sègle demòra un tròç de la vida d’Alexandre lo Grand (105 verses) que confirmariá que l’emperaire grèc foguèt plan conegut a l’epòca pels arpitans. En mai d’aquò lo comte de París, Gerard de Rosselhon, es considerat coma un autor arpitan e auriá daissat un tèxt epic amb mai de 10 002 linhas, copiat e demorat fins a uèi lo jorn a travèrs d’un tèxt d’aperaquí l’an 1150.

Aquel document es plan polemic pr’amor que i a cercaires que defensan l’arpitanitat del document e d’autres encara que dison qu’es un libre escrich en occitan e francés. Benlèu cal pensar qu’o es pr’amor qu’es pas lo solet document medieval escrich en arpitan; una lista de vassals del comtat de Forés tanben foguèt escrich en lenga arpitana.

Los primièrs tèxtes escriches en arpitan puèi son divèrses codis legislatius del sègle XIII. En aquela epòca lo latin començava lo sieu declin escrich a l’airal e plusors arpitans causiguèron d’usar la pròpria lenga. Lo Codi de Justinian foguèt escrich a Grenòble en arpitan en aquela epòca. A mai, tanben demoran divèrses tèxtes religioses revirats a mai d’un dialècte arpitan, coma la Legenda de Sant Bartolomièu, escrich en lionés.

Margarita d’Oingt (1240-1310) escriguèt dos documents en dialècte arpitan lionés, lo Speculum e Li Via seiti Biatrix, virgina d’Ornaciu. Ambedós an la sieuna imporància literària e istorica per l’arpitan. Un unic tròç d’aquel tèxt pòt demostrar cossí vesina e pròcha foguèt l’arpitan d’autras lengas vesinas coma l’occitan o lo francés: « Quant vit co li diz vicayros que ay o coventavet fayre, ce alyet cela part et en ot mout de dongiers et de travayl, ancis que cil qui gardont lo lua d’Emuet li volissant layssyer co que il demandavet et que li evesques de Valenci o volit commandar. Totes veys yses com Deus o aveyt ordonat oy se fit. »

De cercaires coma Pèire Bec totjorn afirmèron que l’arpitan seriá estada la primièra lenga que se desseparèt d’autres parlars romanics aperaquí lo sègle VIII. L’isolament geografic de la sieunas vals, totun, auriá empachat la lenga d’una cèrta evolucion semblanta a la de lengas vesinas coma l’occitan. La polemica encara demòra dubèrta uèi pr’amor que encara i a cercaires qu’afirman qu’es una lenga d’oïl mai e d’autres qu’es una lenga totalament independenta: òm auriá trapat divèrses escrichs en de monedas de la fin del sègle VI ja escrichas en arpitan.  Curiosament la lista de tèxtes en arpitan ven plan mai longa dempuèi l’enebiment oficial francés de 1540, e pas abans, quand foguèt oficiala a Savòia.

Uèi encara, i a un sens fin de documents literaris escriches en arpitan. Mai que mai aprés lo sègle XIV, e la comunautat lingüistica reconeguèt fa temps l’importància de l’arpitan coma eiretatge cultural europèu medieval mas demòran encara per far divèrses estudis prigonds sus l’istòria d’aquela bèla lenga romanica. Cal estudiar mai encara l’estapa istorica e cossí evolucionèt l’arpitan pendent tota la sieuna istòria, tanben pendent l’edat medievala. Pr’amor qu’encara uèi es malaisit d’i trapar referéncias, tanben al mond d’internet. Un còp aquò fach pels cercaires òm poirá, benlèu, estudiar e conéisser mai (e benlèu ensenhar) una de las lengas pus importantas del centre d’Euròpa e qu’encara es, malurosament, la lenga medievala desconeguda d’Arpitània.