LO NORMAND MEDIEVAL
CAM.- Lo normand medieval es encara uèi plan discutit pels cercaires pr’amor que n’i a qu’afirman que foguèt una lenga d’oïl e d’autres dison que foguèt sonque un dialècte mai del francés. La discussion demorèt decadas e encara es pas finida uèi lo jorn car los scientifics son pas totes d’acòrd en tot lo situar sonque coma un dialècte mai o una lenga medievala independenta al costat d’autras coma lo francés, lo picard – qu’es reconegut coma lenga – o encara lo valon.
A mai d’aquò, quand òm parla actualment del normand (tanben dich normaund o nouormand a l’edat medievala) òm usa tanben l’adjectiu francés e doncas òm ditz normand francés o normand continental per desseparar aquela lenga de l’anglo-normand, usat al costat del francés en Anglatèrra aprés la conquista de Guilhèm lo Conquistaire en 1066. Pasmens, encara uèi los cercaires an trobat qu’ambedoas lengas èran plan parièras e pr’açò òm soslinha que, pendent l’epòca medievala, un normand de Normandia e un anglés que parlèsse anglo-normand aurián pas cap problèma per se comprene, al mens pendent los primièrs ans de la conquista normanda d’Anglatèrra. Totun, lo temps menariá a un estat, fin finala, de desseparacion lingüistica evolutiva qu’arrestariá aquelas dos personas, al sègle XV per exemple, de poder encara de se comprene.
La lenga dels normands
Cossí que siá, lenga o dialècte, l’ancian normand medieval foguèt la lenga parlada pels normands en Normandia e que puèi s’espandiguèt mai encara per d’autras regions europèas coma ara Anglatèrra, Itàlia meridionala, Sicília e encara lo Levant del crosats. Aquela lenga foguèt l’ancessora del normand parlat encara uèi en Normandia e qu’includís divèrses dialèctes coma lo jerriés – parlat a l’illa de Jerry – e tanben l’anglo-normand, qu’evolucionariá d’un biais independent en Anglatèrra e que se desseparariá mai e mai del normand continental. De remembrar tanben que lo normand foguèt una lenga plan importanta pas sonque en l’Euròpa medievala mas tanben en Asia pr’amor qu’òm considera que foguèt la lenga mai importanta de l’estat crosat d’Antioquia, en Levant, e aital demorèt fins a la fin d’aquel principat.
Una de la singularitats pus importantas del normand medieval continental foguèt lo vocabulari d’origina vikinga – mai que mai de l’ancian norvegian – e aquò entraïnèt una rica quantitat de paraulas qu’eran plan desparièras de las utilizadas per d’autres dialèctes d’oïl – e benlèu pr’açò òm lo considera una lenga e pas sonque un dialècte del francés-.
Los tèxtes pus ancians escrichs en ancian normand son los del poèta de l’illa de Jersey, Wace. D’autres exemples de literatura normanda son l’òbra de Guilhèm d’Alexis de la fin del sègle XV, que daissèt divèrses libres escrichs en normand dont Lo Passatemps,Lo Grand Blason, Lo Contra-Blason, Lo Dialòg de la Crotz, lo Loguièr de l’Amor Fòla, lo Passatemps del Prior Bussy, lo Miralh dels Monges, lo Martirològ de las Lengas, e Quatre Cants Reials.
La diferéncia demest lo normand medieval continental e encara d’autras lengas europèas en aquela epòca poiriá èsser que foguèron pas tant aurösas a l’ora de daissar d’òbras escrichas e sonque èran dins un estat mai oral. Lo normand, per contra, demostrèt ja en aquela epòca èsser una lenga plan aimada e tanben amb un naut prestigi pr’amor que ne son demoradas pas sonque las òbras de de Wace mas tanben d’autres autors coma las d’Alain Chartier (1385-1433). Chartier daissèt escrichs mai de 800 vèrses dins una òbra encara uèi lo jorn plan estudiada pels cercaires que vòlon conéisser la diversitat lingüistica medievala.
L’òbra poetica de Chartier capitèt plan a l’epòca, pr’amor que parla d’un poèta qu’arriba a una fèsta e i troba un polida femna. L’òme li demanda un còp e autre lo sieu amor mas la femna totjorn ditz que non. Fin finala, lo poèta morís pr’amor de la responsa negativa de la dauna. L’istòria del succés de la poesia de Chartier es plan complèxa: L’Academia de la Cort de l’Amor de París considerèt qu’un tipe de dauna coma aquela – sens passion – podiá pas existir. Divèrsas daunas demandèron lo perdon public de Chartier. E pr’amor de tot aquò lo poema venguèt celèbre.
Al sègle XVI encara, lo poema La Bèla Dauna de Chartier venguèt encara mai conegut pr’amor que foguèt representat al teatre. Lo primièr còp que foguèt imrimit foguèt pendent l’an 1490 mas ja pendent la decada de 1440 èra estat revirat a d’autras lengas coma l’anglés per Richard Roos o al catalan en 1460 per Fra Francesc Oliver o encara al toscan en 1471. Foguèt doncas una òbra internacional escricha a l’origina en normand continental.
Al costat de Chartier tanben i a d’autres escrivans que daissèron la sieuna òbra escricha en normand mai enlà de l’edat medievala coma l’autor de la Bèla Dauna; David Ferrand (sègle XVI).
L’origina de la lenga normanda a coma començament l’arribada de vikings norvegians a Normandia al sègle IX. Dirigits per Hrólfr, ataquèron lèu la vila de París, mas en l’an 911 lor cap viking Rollo – lo nom de Hrólfr en latin – acceptèt d’aver coma sobeiran lo monarca francés e recebèt lo comtat de Normandia. Las primièras annadas desseparèron lingüisticament los parlaires de l’ancian norvegian – una lenga germanica – e lors vesins – que parlavan de lengas o dialèctes romans – mas lèu ambedoas lengas comencèron a s’amassar e nasquèt lo normand.
Ne demorèt una lista plan nauta de paraulas vikingas que diferencièron plan lo normand de lengas vesinas pendent de sègles. Aprés la conquista normanda d’Anglatèrra la lenga normanda comencèt a patir l’assimilacion de fòrça paraulas anglesas – òm poiriá dire melhor anglo-saxonas-. E lo normand parlat a las illas britanicas e lo normand continental venguèron pauc a cha pauc de mai en mai desparièrs fins a venir, benlèu pendent la fin de la pròpria edat medievala, doas lengas desparièras e independentas, car los unes comprenián pas ja pus los autres.
Geografia dialectala
Òm pòt confirmar que lo normand continental medieval foguèt parlat en Normandia e mai enlà. Uèi es reconeguda sonque coma lenga regionala e ensenhat en divèrsas escòlas de la vila de Cherbourg-Octeville (Tchidbouo en normand) . Mas tanben foguèt e es encara parlar en cèrtas illas del Canal de biais diferent pr’amor de l’isolament de las meteissas. Aital, òm a uèi lo Jerriés, lo Guernesiés, lo Serquiés,e l’Aurenhés. Mas òm pòt tanplan imaginar qu’a l’epòca medievala aquels dialèctes èran pas tan diferents. Uèi sonque los dos primièrs dialèctes son reconeguts coma oficials pel govèrn anglés. Pasmens, a la fin de l’edat medievala e pendent l’edat modèrna i aguèron encara mai dialèctes del normand, uèi escandilhats.
Lo normand continental venguèt anglo-normand aprés lo conquista d’Anglatèrra en 1066 e i daissèt una vocabulari administratiu pr’amor que foguèt una lenga usada al mond de la justícia. Lo normand – mai que mai l’anglo-normand – foguèt tanben usat en Irlanda aprés la conquista del sud-èst de l’illa en 1169 . Uèi encara al parlament anglés es usada la frasa “La Reyne le veult” coma acta finala d’una lei parlamentaria (La reina o vòl) en normand.
Puèi, los normands conquistèron als sègles XI e XII, Sicília e lo sud italian, e lo normand tanben venguèt lenga abituala de fòrça abitants d’aquela region. E tanben ne son demoradas qualcunas paraulas en sicilian. Val pas dire que la literatura en lenga normanda medievala doncas, déu èsser desseparada en normand continental, anglo-normand e encara italo-normand o normand sicilian.
Per ansin, lo normand foguèt pas sonque una lenga celèbra e plan coneguda en divèrsas regions europèas. Foguèt tanben una lenga plan importanta a l’edat medievala pr’amor que daissèt fòrça vocabulari a d’autras lengas coma l’anglés, lo francés o encara lo sicilian. E fòrça d’aquel lexic aguèt al còp una origina norvegiana. Ne son exemple las paraulas anglesas bait (esca), down (ploma) o peanut (cacauèt). E lo quebequés american tanben a una fòrta influéncia del normand.
