LO CATALAN MEDIEVAL (1)
Christian Andreu.- Lo catalan medieval, tanben conegut coma catalan ancian o encara catalanesc foguèt la lenga romanica parlada als païses catalans d’uèi e mai enlà encara, pr’amor que tanplan foguèt parlat en Sicília, Sardenha, Napòls, lo Ducat grèc de Neopatria e l’illa tunisiana de Djerba. Per ansin, foguèt la lenga medievala que balhariá naissença a çò qu’es uèi la lenga catalana amb los sieus divèrses dialèctes; catalan, valencian, balear, catalan del Rosselhon e encara alguerés (parlat encara uèi a la vila de l’Alguer, en Sardenha).
Aital, foguèt una lenga parlada, a mai del Principat de Catalonha, lo Reialme de Valencia e lo reialme de Malhòrca, en totes los territòris que demorèron conquistats politicament per la Corona catalana medievala, coma lo reialme de Murcia. Foguèt tanben una lenga que, aprés la sieuna origina comuna amb la lenga sòrra occitana, comencèt, pauc a pauc, a se diferenciar de mai en mai d’aquesta e que, pendent la fin de l’epòca medievala ja aviá ganhat un luòc desparièr de la lenga d’òc.
La sieuna istòria ven marcada per una estapa primièra (sègles XIIen- XIIIen) qu’òm pòt diferenciar plan d’autras epòcas posterioras pr’amor que foguèt l’edat dels trobadors e que cantavan en occitan. Puèi, se desvolopèt mai encara pr’amor de la naissença d’una literatura urbana (sègles XIIIen –XIVen). L’arribada de la Pèsta Negra en 1348 provoquèt una crisis sociala e tanben un cambiament del biais de parlar. Çò de pus caracteristic de la fin del sègle XVen es l’usatge màger de la lenga castelhana e una mendre utilizacion del catalan a nivèl escrich. E cada epòca doncas aguèt un catalan diferent.
L’edat dels trobadors
Pendent lo sègle XIIen, la societat catalana a lo cavalièr coma ideal e los sieus prètzfaches arriban de la man dels trobadors, qu’espandisson la lenga occitana per tot Euròpa. L’usatge d’aquela lenga, tanben en Catalonha e los païses ont puèi serà parlada, entraïna un prètzfach important, pr’amor qu’es lo primièr còp que la societat comènça a escriure en una lenga populara e pas pus en latin. Pasmens, sonque las cançons dels trobadors seràn los tèxtes escriches en aquela lenga sòrra.
Aital, l’usatge de l’occitan provocarà la sortida de la literatura en defòra de la Gléisa e situarà lo centre cultural popular als castèls, pr’amor de l’òbra dels trobadors. Uèi òm coneis fins a 350 trobaires europèus e la tematica amorosa serà la pus populara fins al sègle XVIen. La qualitat de las òbras es estonanta, pr’amor del sieu tras que naut nivèl.
La frontièra lingüistica entre Occitània e Catalonha fins al sègle XIIen, benlèu començaments del XIIIen, existiá pas. Çò de parièr se debanèt al nòrd italian. I a de cercaires qu’encara afirman que Dante escriguèt la Divina Comèdia en occitan. La naissença e espandiment de las vilas provocarà, puèi, la marcha del centre cultural dels castèls a aquelas vilas e lo declin del mond dels trobaires.
De soslinhar que los trobadors catalans ja foguèron plan coneguts en Euròpa, malgrat cantar en occitan. Ne podèm dire mai de cent noms diferents. Guillem de Berguedà o Guillem de Rosselló ne son sonque dos dels noms pus populars. Mas per escriure plan de cançons d’amor cossí fasián los trobadors, caliá seguir de leis literàrias coma las qu’escriguèt Ramon Vidal de Besalú (Les Razors de torbar). En aquela epòca òm pensava que catalan e occitan èran la meteissa lenga e pr’amor d’aquò uèi encara i a cèrts cercaires que creson que lo catalan nasquèt coma un dialècte meridional de l’occitan.
Al costat dels poèmas dels trobadors, totun, òm tanben troba d’autras peças literàrias escrichas coma la cançon de gesta – escricha encara en aquela epòca en latin – , o lo roman, que la majoritat de cercaires situan la sieuna naissença un pauc pus tard. De remembrar noms de trobaires coma Cerverí de Girona, Berenguer de Pallol, o Guerau de Cabrera, que pòdon èsser situats al costat de l’òbra dels trobadors occitans pus coneguts.
Lo declin dels trobadors
Volèm pas èsser los primièrs a dire que la pèrda politica d’Occitània aprés la batalha de Murèth (1213) auriá provocat una cèrta influéncia a nivèl social mas tanben benlèu cultural en Catalonha, pr’amor que, a la fin del sègle XIIIen los trobadors catalans començan ja a èsser un grop plan reduch e d’autres tipes de literatura auràn naissença e s’epandiràn de mai en mai. Ne son exemples la literatura de la cort, plan aimada pels comtes de Barcelona, qu’ordenaràn escriure les quatre grandas cronicas medievalas ont òm pòt conéisser l’istòria dels sobeirans catalans e tot çò que faguèron. Per ansin, a la primièra cronica escricha per Jacme Ier, lo Libre dels Feits, seguiràn d’autras coma la Cronica de Bernat Desclot, la Cronica de Ramon Muntaner e, fin finala (malgrat que posteriora) la Cronica de Pèire IIIen, consideradas totas elas uèi lo jorn coma òbras màgers de la literatura medievala europèa e mondiala.
Aprés la signatura del Tractat de Corbeil (1258) entre franceses e catalans, los darrièrs renoncian a tot territòri occitan, franc de la vila de Montpelhièr. E los franceses reconeisson, de facto, l’independéncia catalana, reala dempuèi l’an 988. Dempuèi alara, los catalans agacharàn pas pus la tèrra occitana coma pròpria e sonque auràn lo sud peninsular coma tòca finala, aumens politicament. Aquel prètzfach politic, que provoquèt una vertadièra crisi sociala a l’epòca aprés Murèth e la mòrt del sobeiran catalan Pèire Ier, tanben auriá provocat una desseparacion culturala, lingüistica e literària que pendent la fin del sègle XIIIen ja èra visibla. E que, amb las òbras de cort dels comtes catalans (las cronicas) e tanben d’autors posteriors (coma l’òbra de Ramon Llull) entraïnariá una devesion mai e mai granda entre ambedoas nacions, lengas e literatura.
D’estapas posterioras demòstran tanben la vitalitat d’una lenga parlada per centenars de milièrs de personas e qu’arribarà a aver un naut prestigi dins e defòra de la que serà puèi la Corona d’Aragon. Amb de cambiaments reals a travèrs de l’òbra d’autors coma Ramon Llull (tanben sonat l’occitan pr’amor del sieu lengatge escrich malgrat èsser malhorquin), o de Bernat Metge (un autor plan particular) e qu’arribariá, a la fin del sègle XVen a la sieuna edat d’aur abans de començar un declin grèu e prigond, pr’amor de l’influéncia de la lenga de la Corona de Castèlha, que tanben conquistèt la confederacion catalana e aragonesa dempuèi la mòrt del darrièr comte de Barcelona autoctòn Martin Ier, en 1410.
