LO BASCO MEDIEVAL

Christian Andreu.- Lo basco, segon una majoritat de cercaires, e los darrièrs estudis lingüistics, es una lenga preïstorica o gaireben. Aperten a cap familha de cap autra lenga europèa coneguda uèi lo jorn e, a l’epòca medievala, aquò se debanava tanben aital. Un prètzfach confirmat per la sciéncia es que lo basco foguèt parlat pendent sègles, benlèu milièrs d’annadas, mas foguèt pas escrich fins al sègle Ier – d’aquela epòca ne demòran las primièras escrituras -. L’istòria, a mai, confirma que, dempuèi aquela epòca fins als primièrs tèxtes escriches del sègle XVIen los bascos daissèron pas cap espròva escricha de la sieuna lenga. Aquò vòl dire que l’estudi del basco medieval es plan malaisit pr’amor que foguèt parlat – e plan mai en de territòris ont uèi es pas pus parlat – mas pas escrich.

Per començar, cal remembrar que los bascos foguèron una comunautat lingüistica que demorèt plan dins l’Empèri Roman. Sonque decidiguèron se revelar contra de gòts e de francs après la casuda e desaparicion d’aquel empèri. Justament viure en campanha e aver pas de vilas importantas dins lo sieu territòri foguèt çò que sauvèt lo basco – a diferéncia de l’ibèr, que patiguèt l’extincion finala als darrièrs territòris pirenencs aperaquí lo sègle Xen – al long de tota l’edat medievala. Dich d’un autre biais ; parlar basco èra ja considerat per d’autras comunautats lingüisticas vesinas coma parlar una sòrta de patuès, una lenga tras que malaisida, que degun podiá pas comprene e qu’èra pas cap menaça per d’autras comunautats politicas.

La frontièra lingüistica del començament de l’edat medievala situava los parlaires de basco en un airal màger que l’actual. Lo basco èra parlat dempuèi Bordèus e Agen fins a Tolosa e Andorra. Al sud, la frontièra de l’euskara demorava pròcha a las vilas catalana de Lhèida, aragonesa de Saragossa, e castelhanas de Soria e Burgos, ont daissèt d’èsser parlat aperaquí la fin de l’edat anciana.

Una lenga orala

Un dels cercaires mens sospechoses a l’ora de parlar del basco en d’epòcas passadas – pr’amor qu’encara uèi lo jorn la sociolingüistica al torn d’aquesta lenga demòra plan politizada -, Pío Baroja, confirmèt ja en 1943 que, se la lenga basca aviá sobreviscut pendent l’edat medievala foguèt, « justament pr’amor que jamai foguèt un territòri conquistat pels gòts ».

Pel cercaire Koldo Mitxelena , una de las màgers autoritats lingüisticas mondialas en l’estudi de la lenga basca, a mai d’aquò, « pendent l’epòca escura medievala, los parlaires de basco comencèron a cambiar la situacion de sègles anteriors, pr’amor que, en aquela epòca comencèt un període d’espandiment lingüistic, en tot dintrar mai la lenga basca en d’airals situats mai al sud e l’oèst, ont jamai èra estada abans parlada ».

Per ansin, trapam, qu’al sègle VIIIen, lo basco es parlat encara dempuèi la còsta nòrd-aquitana, un pauc mai al sud de Bordèus, fins a Vasats e Leitora, en Gasconha, a l’oèst d’Auch e fins a Vielha, capluòc de la Val d’Aran (Aran en basco vòl dire val). Al sud dels Pirenèus encara demorarà estabilizat pendent sègles e lo procés de conquista d’autras lengas romanicas – l’occitan – serà sonque mai lèu e fòrt justament en territòri occitan mas pas tant al sud de la cadena montanhosa pirenenca.

Segon semblariá pr’amor de divèrses estudis realizats pendent los darrièrs vint ans, la lenga basca èra plan restacada al mond cultural basco e  encara mai a la sieuna religion. En de cementèris coma lo d’Argiñeta, en Elorrio (Biscàia) òm trapa pas cap crotz crestiana fins a l’an 883. Es una epòca plan tardiva, e demostrariá que la comunautat basca volguèt demorar cossí èra e resistir l’influéncia exteriora gaireben durant lo primièr milièr d’ans de la nòstra epòca. Per Michelena encara, la religion crestiana auriá arribat pas al Saltus vasconum (la region amb de montanhas) fins aperaquí lo sègle Xen, e aquò fa del País Basco un dels territòris mai tardius d’Euròpa a l’ora de recebre la nòva religion crestiana.

Segon lo cercaire Núñez Astrain, qu’escriguèt « El euskera arcaico » (Lo basco ancian), de comunautats lingüisticas vesinas e plan pròchas geograficament de la basca, como la dels parlaires de cantabre o tanben d’astur (lenga cèlta parlada pels asturs, ancians abitants d’Astúrias) finiguèt plan mai rapid la sieuna istòria pr’amor qu’èran de lengas indoeuropèas e doncas foguèt plan aisit per eles cambiar aquelas lengas pel latin al long dels sègle Ven e VIen. Mas, pels bascos, aprene a parlar plan lo latin o de nòvas lengas romanicas vesinas, coma l’occitan o lo navarrés, aragonés, catalan o castelhan, foguèt un prètzfach totalament excepcional e plan, plan malaisit. Benlèu, ditz lo cercaire, subrevisquèt pr’amor d’aquò.

Mas la comunautat basca s’espandiguèt e plan, almens pendent lo començament de l’epòca medievala. Gregòri de Tors daissèt escrich en la siá Historia Francorum que »en l’an 587 los bascos davalèron de las montanhas e arribèron a las vals e brutlèron totes los ostals de la campanha e aguèron fòrça presonièrs que menèron amb d’elevatge a son país. Lo Duc Austrovald assajèt d’atacar al còp als bascos mas capitèt pas ». Encara en l’an 653 una armada basca davalèt de la montanha e comencèt un sètge a la vila de Saragossa. Calguèt a totes los reis gòts far de campanhas e de guèrra contra los bascos, qu’aimavan brica los gòts .

En mai d’aquò, los parlaires de basco demorèron, fin finala, protegits de possiblas atacas exterioras. Al mens al sud dels Pirenèus, dempuèi l’an 824, quora se debana la naissença del Reialme de Navarra (conquistat pas fins a l’an 1512). Justament la sociolingüistica confirmèt pas gaire cases de tèxtes escriches en basco demest los sègles XIen e XVIen. Om pòt dire que la literarura basca naisserà dempuèi lo sègle XVIen mas pas abans. Mas negar la siá existéncia es infantil, pr’amor que çò de meteis se debanèu amb lo gallés, la lenga dels abitants de Gallas, e uèi pas degun considèra qu’existiguèsse pas pendent los primièrs sègles de l’edat medievala o encara abans. Aver pas de testimònis escriches vòl pas dire a nivèl scientific que i a pas una realitat que pòt èsser confirmada amb d’autres metòdes.

E lo cas del basco es tanben aqueste, pr’amor que la majoritat dels sègles medievals foguèt una lenga parlada e plan parlada – mai encara en defòra del sieu territòri actual – mas brica escricha. Al sègle IXen encara es parlat dempuèi las còsta de las Lanas fins a Leitora, dempuèi Auch fins a Vielha e de Benabarre (Aragon), fins a Tutera (Navarra). La pression d’autras lengas, coma l’occitan, aragonés o encara lo castelhan provocaràn una granda reculada lingüistica territoriala, mas sonque dempuèi lo sègle Xen, un prètzfach qu’entraïnarà una situacion plan desparièra al sègle XIIIen.