LA LENGA JUDEOCATALANA
CAM.- Lo judeocatalan, o qatalanit en ebrieu, e judeocatalan o encara catalànic en catalan, foguèt un dialècte parlat per las comunautats josievas que i aguèt pendent l’edat medievala a tots els territòris de lenga catalana de la corona d’Aragon. Plan pròche del shuadit o judeoprovençal parlat en Occitània, la sieuna epòca se desvolopèt tre los sègles XIIn e XVen, mai que mai fins a l’an 1391, quora la comunautat josieva d’aquel estat decidiguèt se n’anar a Africa del nòrd pr’amor de la sieuna persecucion fisica.
Lo dialècte subrevisquèt encara en territòri african mai o mens fins a l’arribada al territòri de mai ebrieus dempuèi la corona castelhana, que parlavan judeocastelhan dempuèi 1492. Encara subrevisquèt un pauc mai fins al sègle XVIn dins l’Empèri Otoman pr’amor que la comunautat josieva encara èra desseparada entre de sefarditas e de katalanim. Benlèu subrevisquèt ailà pendent sègles, malgrat qu’es malaisit demostrar la sieuna subrevivéncia.
Lo judeocatalan aviá coma basa l’ebrieu e foguèt plan semblant al judeoprovençal. Encara uèi lo jorn la comunautat filologica internacionala discutís se la comunautat parlèt aquel dialècte o sonque lo catalan e pro. E, malgrat que la paraula Sefarad èra sinonima (uèi lo jorn) de l’estat espanhòl actual, los ebrieus se desseparavan plan en de sefarditas, qu’avián coma origina, mai que mai l’estat medieval de Castelha e Leon e de katakanim o encara katalaní, abitants de la corona aragonesa e que parlavan la lenga judeocatalana.
Una lenga mai dels Païses Catalans
Aital, segon plusors cercaires, lo catalànic foguèt parlat pels josieus als territòris qu’uèi son los Païses Catalans, çò ei Catalonha, País Valencian e las illas Balearas. Foguèt plan semblant al judeoprovençal, pr’amor de la meteissa unitat politica amb fòrça territòris occitans, aumens fins a la batalha de Murèth de 1213, quora l’estat catalan foguèt obligat pels franceses a se n’anar del nòrd dels Pirenèus.
D’un autre latz, lo judeocatalan se desseparava, al còp, entre dos dialèctes, un mai septentrional – e parlat mai que mai entre Barcelona e Perpinhan,e un autre pus meridional, parlat al sud catalan, lo País Valencian e encara Murcia e qu’auriá mai diferèncias amb lo judeoprovençal.
Al sègle XIIn los josieus foguèron expulsats d’Al-Andalus pel govèrn califal e fòrça josieus se n’anèron a Castelha mas tanben vèrs Aragon e Catalonha. Segon de cercaires coma Paul Wexler, lo judeocatalan foguèt una mescla de catalan e ebrieu malgrat que i a pas gaire documents escriches en aquela lenga o dialècte. D’autres cercaires, coma Feliu e Ferrer afirmèron ja en 2011 que l’analisi del judeocatalan menèt a poder demostrar que jamai existiguèt.
Pasmens, lo judeocatalan seriá estada la lenga de cèrts josieus coma Mossé ben Nahmàn, Ramban o Nahmànides, mètge, e un dels pus grands filosòfs josieus de l’edat medievala. Conegut tanben amb lo nòm de Bonastruç ça Porta nasquèt en Girona e moriguèt en Palestina al sègle XIIn. Tanben foguèt utilizat per los josieus Abraham e Jafudà Cresques, pair e filh, geografs, que creèron lo celèbre Atlas catalan del sègle XIVn.
Aprés se n’anar dels Païses Catalans pr’amor dels chaples patits en 1391, la comunautat joseiva d’aqueles territòris contunhèt a l’ora de parlar aquel dialècte, segon qualcunes cercaires, a Grècia, e puèi encara a Veneçuela. E cal remembrar que los sefarditas, aguèron una origina geografica ont tanben i aviá de josieus castelhans e leoneses mas tanben d’aragoneses, de catalans e portugueses. E encara bascos, a mai dels josieus de Granada.
I una teoria jamai demostrada que ditz que lo judeocatalan foguèt parlat pels josieus grècs en Grècia fins al sègle XXn quora dessapareguèt pr’amor de la persecucion nazi. Segon aquò lo judeocatalan auriá patit l’extincion fa sonque 50 ans, quora moriguèt la darrièra parlaira veneçolana que lo parlava. La teoria mai generala es que lo judeocatalan se seriá mesclat amb lo judeocastelhan e lo judeoaragonés pendent la fin del sègle XVn per entraïnar la naissença de la lenga sefardita qu’a un vocabulari, encara uèi, amb fòrça paraulas josievas e castelhanas mas tanben turcas, grègas e catalanas. E uèi lo jorn es considerat coma una lenga totalament escandilhada.
