LO CASTELHAN MEDIEVAL

CAM.-Pels cercaires actuals, l’istòria de le lenga castelhana comencèt aperaquí lo sègle V, quora lo latin venguèt desseparat en dos grands dialèctes ; lo latin de l’aristocracia e lo latin popular. Lo castelhan auriá coma origina luenha aquel latin popular que contunhèt una evolucion parièra fins a l’arribada dels aràbis e berbèrs al sègle VIII.

Alavetz la peninsula iberica demorèt desseparada en doas grandas zònas. Lo territòri conquistat per d’aràbis e berbèrs impausèt als abitants aquelas doas lengas a mai de divèrsas lengas conegudas coma mossaràbias que contunhèron d’èsser parladas al costat de las lengas dels conquistadors. Al nòrd, pasmens, lo latin popular venguèt mai e mai desparièr del latin aristocratic e lèu se formèron diferents airals ont nasquèron tanben divèrsas lengas dont la castelhana.

Lo procés lingüistic complèx que patiguèt lo nòrd peninsular iberic doncas, ven mai segur dempuèi lo sègle XI. Tanben pel castelhan, al costat d’autras lengas coma l’astur-leonés, lo basco e lo navarro-aragonés. Uèi plusors cercaires defensan qu’a la vila de Toledo, ja pendent l’epòca aràbia e abans de l’arribada de las armadas crestianas lo dialècte mossaràbi parlat ailà foguèt una de las basas principalas de la formacion d’aquesta lenga.

Aital, la lenga castelhana medievala comencèt a marchar plan al Comtat de Castelha, çò es la zòna tre Cantàbria e Burgos. Fòrça cercaires tanben afirman qu’aquel castelhan patiguèt una fòrta influéncia de gòt e tanplan del basco. Fins ara, òm pensava que los tèxtes pus ancians escriches en castelhan èran los del Monastèri de Sant Millàn de la Cogolla, a La Rioja. Totun, uèi, e pr’amor de la confirmacion de la pertenença d’aqueles tèxtes a la lenga navarro-aragonesa e pas castelhana, segon plusors cercaires qu’an fach d’estudis mai recents, l’istòria de la sieuna origina a nivèl escrich, es tanben desparièra.

Per ansin, uèi la majoritat de cercaires creson que lo castelhan escrich pus antic es lo de diferents documents escriches en latin de la Glèisa de Santa María de Valpuesta, a Burgos. Son coneguts amb lo nòm de Cartularios de Valpuesta. Son de còpias d’autres documents escriches ja plan abans, al sègle IX. Segon mai d’un cercaire es un latin plan marrit, plan luenh del latin de l’empèri roman e qu’es envasit per una lenga plan viva, la lenga parlada en carrièras, lo castelhan.

Uèi, e malgrat qu’encara i a cercaires que considèran que los tèxtes del San Millán de la Cogolla, tanben coneguts amb lo nòm de Glosas Emilianenses (sègle X) coma los segonds documents escriches en castelhan pus antics, la majoritat confirmèt qu’apertenon mai a la lenga navarro-aragonesa e pas a la lenga castelhana.

Anfós X de Castelha

Es plan verai qu’una de las epòcas d’aur del castelhan medieval se debanèt amb lo rei de Castelha Anfós X (1252-1284). Ja alara los celèbres cantares de gesta (o cançons d’eròis)  ja èran estadas escrichas en castelhan. Pr’amor d’aquò venguèron plan celèbras a l’epòca. Alara, los documents escriches de la cort deurián èsser estats escriches en latin, cossí se debanèt en d’autras nacions ?

Anfós X de Castelha comencèt una revolucion lingüistica e sociala quora comencèt a ordenar que totes los documents reials foguèssen escriches en castelhan. En mai d’aquò, dirigiguèt mai d’una revirada e amassada de poesia tanben en castelhan.

Fins alara l’aristocracia contunhava en tot escriure en latin e creseva que lo castelhan èra plan vulgar. Dempuèi l’òbra d’Anfós X pas mai. Anfós X tanben ordonèt escriure cèrts libres e cançons en galician-portugués. Aquò entraïnèt reconéisser a nivèl peninsular que las lengas localas tanben podián èsser usadas per escriure tota sòrta de libre literàri, economic o scientific. E lo castelhan ganhèt fòrça prestigi dempuèi aquela epòca.

Lo castelhan ganhèt de mai en mai territòri pr’amor de la coneguda reconquista crestiana. Totes los territòris que la corona de Castelha ganhèt als musulmans venguèron parlaires de castelhan. Puèi, e amb la soma de Leon e Galícia a Castelha, s’espandiguèt encara mai.

Los reialmes d’Aragon e Castelha s’amassèron politicament pendent la fin del sègle XV. Aquò provoquèt un nòu espandiment del castelhan per de tèrras aragonesas que provoquèt l’isolament de l’aragonés al nòrd d’Aragon. Pasmens, lo castelhan poguèt pas dintrar a nivèl popular en d’autras nacions coma Catalonha fins al sègle XX.

Lo primièr libre escrich en castelhan medieval es de l’an 1472 e sonque 20 annadas apuèi, en 1492, foguèt publicada la celèbra Gramatica de la Lenga Castelhana d’Antonio de Nebrija. L’autor tanben publiquèt las primièras normas d’ortografia castelhana un pauc puèi (1517).

Se pendent la naissença del castelhan aquesta lenga a la peninsula iberica sonque èra parlada per un 5 o un 10% de la populacion, a mejan del sègle XVI se cre que ja èra parlat per aperaquí un 80% dels abitants iberics.

Lo castelhan medieval es la lenga parlada tre los sègles IX e XV. Una de las primièras òbras escrichas en castelhan e tanplan mai celèbras foguèt lo Cantar de Mio Cid (sègle XII). Totun, las primièras evidéncias de castelhan son del sègle XI. Cossí se passèt amb los documents de La Rioja, abans èra pensat que la Nodicia de Kesos foguèt un dels escriches pus antics en castelhan. Uèi, òm preferís situar aquel tèxt coma astur-leonés e pas coma castelhan.

Lo castelhan medieval aguèt una sonoritat singulara, diferenta de la del castelhan posterior. Un cambiament de luòc de cèrts pronòms, a mai d’autres cambiamentes en cèrts vèrbs cambièron la lenga tre lo sègle XV e XVIII, quora arribèt lo castelhan modèrn.

D’efièch, lo castelhan medieval, èra plan mai semblable al catalan, l’occitan, lo francés, e lo portugués que pas puèi. La lenga judeocastelhana, parlada al sègle XV a Castelha, mas puèi en defòra pr’amor de l’òrdre reiala de far fugir totes los josieus de Castelha, ne seriá un exèmple de la siá sonoritat.

Se lo gòt e d’autras lengas tradicionalas coma l’ibèr o lo basco balhèron d’influéncias a la lenga castelhana abans del sègle VIII, puèi arribariá una fòrta influéncia de l’aràbi per de rasons politicas (mai de 4.000 paraulas castelhanas an coma origina l’aràbi).

Totun, tot aquò cambièt plan amb Anfós X, qu’ordonèt la creacion d’una Escòla de Reviradors a Toledo qu’entraïnèt la naissença d’un castelhan estandardizat medieval. Tanben ordonèt escriure divèrses libres scientifics coma la General Estoria o la Primera Crónica. Aquel castelhan estandard s’espandiguèt a nivèl escrich malgrat los diferents dialèctes e venguèt lenga de la cort reiala e dels escrivans dempuèi lo sègle XIII.