LO TOSCAN

CAM.- Parlar del toscan es parlar d’una lenga europèa medievala plan importanta que, puèi, balhèt naissença, a travèrs del dialècte parlat a Florença, a l’italian modèrn. La sieuna region mairala es la Toscana, qu’aguèt un latin plan pur. Pr’amor d’aquò, los cercaires actuals consideran que lo toscan foguèt una de las lengas pus pròchas del latin a l’edat medievala.

Lo toscan foguèt la lenga d’autors universals medievals coma Dante Alighieri, Francesco Petrarca o encara Giovanni Boccaccio e tanben de Nicolau Maquiavèl e Francesco Guicciardini, que balhèron al toscan la consideracion de lenga literària de la peninsula italiana ja pendent l’epòca medievala. Uèi encara es parlada per mai de 3 milions de toscans.

Lo toscan medieval es estat  considerat per plusors cercaires coma un ensemble dialectal, desparièr de l’italian posterior del sègle XIX e XX.  Ja al sègle XIII e XIV foguèt usat per d’escrivans coma Dante, Petrarca e Boccaccio. Al sègle XVI foguèt tanplan usat per d’autors universals coma Machiavelli e Guicciardini.

Lo toscan sonque venguèt lenga oficiala quora Itàlia naissèt coma estat modèrn al sègle XIX. La discussion sociala sus se caliá causir lo toscan o un autre dialècte italian per fondar l’italian actual comencèt ja a l’epòca de Dante, qu’al libre  De vulgari eloquentia, confirmava que lo toscan poiriá èsser la basa de la lenga italiana del còp que cèrts autors demanavan la crear amb una basa desparièra.

Al sègle V lo latin encara èra parlat a Itàlia. Los cercaires son pas d’acòrd a l’ora de determinar quin tipe de latin i aviá en defòra de Roma. Divèrses autors, dont József Herman, creson que lo latin encara èra parlat per tota l’Euròpa romana mas i a pas document escrich. Puèi arribèron los barbars, tanben a Itàlia. Las lengas germanicas, pasmens, daissèron pas gaire paraulas a l’italian.

Cossí que siá, las lengas germanicas a Itàlia s’escantiguèron aperaquí l’an 1000. Un exemple es lo longobard, que demorèron mai de 2 sègles a la peninsula italiana mas que i daissèron pas gaireben cap  paraula  escricha. Al sègle X ja i a documents escriches en latin vulgar. Aquel latin vulgar èra plan desparièr del latin classic. Demorèt escrich pr’amor de la Glèisa.

L’arribada del sègle XII

Pasmens, aquela lenga parlada, malgrat que los parlaires pensavan qu’èra encara latin, èra pas pus latin. Al sègle XII e encara mai al sègle XIII trobam ja d’exèmples de documents escriches en una lenga plan desparièra del latin. Es alara tanben quora la comunautat de parlaires italiana – devessida en un sens fin de dialècte -, comença a comprene que çò que parlan es pas pus latin. Son documents administratius o restacats amb la mòrt, coma l’escritura de la catacomba de Commodilla : «Non dicere ille secrita a bboce» (Digatz pas aqueste secret a dengun). Çò de meteis se debana amb l’escritura de l’Endevinalha de Verona, del sègle IX.

Pasmens, lo toscan, e doncas l’italian, nasquèt segon una majoritat de cercaires l’an 960, amb lo document de la celèbra Discussion de Capua. L’autor, Atenolfo, sap plan que parla pas pus latin pr’amor que tradusís cèrtas paraulas que benlèu pòdon ja pas pus èsser compresas per aqueles que sonque parlan o legisson latin.  Es un document oficial escrich dirigit a un jutge, e doncas cal o daissar tot clar. Puèi, ja al sègle XI, i a una escritura a la glèisa de Sant Clement  amb de frasas en latin mas tanben en toscan.

Dempuèi lo sègle XII i a mai preséncia de tèxts escriches en çò que seriá puèi la lenga italiana. Pas sonque al nòrd, mas tanben a Sicília. Sant Francesc d’Assissi foguèt un dels primièrs escrivans  (1181-1226) que daissèt de tèxts poetics escriches en umbrian, coma la Cançon de las Creaturas :

«Altissimu, onnipotente, bon Signore
tue so le laude, la gloria e l’honore et onne benedictione
Ad te solo, Altissimo se konfano,
et nullu homo ène dignu te mentovare.»

De la meteissa epòca i a lo Novellino, un ensemble de romans escriches en toscan que fan preveire ja un dialècte florençan ancessor de le lenga italiana actuala. Lo roman XLVI permet comprene cosí foguèt lo toscan d’aquela luenha epòca :

«Narcis fu molto buono e bellissimo cavaliere. Un giorno avvenne ch’elli si riposava sopra una bellissima fontana, e dentro l’acqua vide l’ombra sua molto bellissima. E cominciò a riguardarla, e rallegravasi sopra alla fonte, e l’ombra sua faceva lo simigliante.»

Dante, Petrarca e Boccaccio foguèron toscans, e utilizèron la lenga toscana en las siuenas òbras. Pas en totas, car lo Decameron, de Boccaccio, usèt una lenga plan malaisida de comprene pels italians d’uèi.  Aquò fa pensar als cercaires actuals que foguèt utilizat lo dialècte de Florença, desparièr d’autres e plan local, e que foguèt lo vertadièr ancessor de l’italian actual. Cal esperar al sègle XV per i trapar un toscan mai evolucionat. A la fin d’aquel sègle lo toscan ven de mai en mai estandarizat e serà la basa de l’italian posterior. Totun, aquel toscan estandard arribarà pas abans del sègle XVIII.

Per ansin, se pòt afirmar que l’evolucion del toscan al long dels sègles es estada una de las pus analizadas de tota Euròpa. Pas coma lenga, mas coma dialècte italian, que puèi seriá la basa de la lenga italiana modèrna. Urosament pels italians, lo toscan es encara (francs dels meteisses toscans) sonque un dialècte de l’italian e pro. E pr’amor d’aquò es venguda una de las lengas medievalas pus estudiadas del continent.  Se Dante, Petrarca o l’autor del Decameron foguèssen estats pas toscans e florençans l’istòria del toscan seriá, cossí se debana amb d’autres dialèctes actuals italians – e tanben d’autras lengas – plan mai escura.

Lo toscan doncas, foguèt a l’edat medievala, una de las lengas pus importantas del continent, al costat de l’occitan, lo francés o l’alemand. Pas sonque pr’amor que balhèt naissença a l’italian actual mas tanben – e òm poiriá dire qu’encara mai – pr’amor que foguèt la lenga causida per d’autors uèi universals coma Dante, Petrarca o Boccaccio. E sonque pr’aquò , los parlaires del toscan  medieval aguèron lo grand astre de daissar escrich cossí parlavan e vivián a travèrs de la sieuna lenga. Sens eles, l’Euròpa de las lengas medievalas seriá pas çò qu’e uèi. E mercés a eles es un dels capítols pus grands de la diversitat lingüistica europèa medievala.