L’EMPÈRI DELS KITAN LIAO

CAM.-L’empèri dels Khitan Liao (Mos Jælud en Khitan), tanben conegut coma lo Grand Liao, foguèt una dinastia emperiala chinesa que i aguèt tre las annadas 916 e 1124 e governada pels Khitan. Foguèt fondada pendent lo declin de la dinastiá dels Tang e pendent lo maximal moment del sieu espandiment geografic demorèt tre lo nòrd-èst chinés, lo replanat de Mongolia, lo nòrd de Corèa, lo sud de Russia e lo nòrd del replanat chinés septentrional.

Aquela dinastiá arribèt pr’amor de la conquista del poder dels khitans al sègle VIII, e una seguida de campanhas militaras per s’espandir al long del sègle IX. Lo cap de la tribú khitan dels Yila, Abaoji, venguèt lo primièr cap d’aquela dinastia asiatica en l’an 916.

Puèi, los Khitan ataquèron los Kumo, los  Xi, los Shiwei, los Tartars, los Zubu, los Khongirad, Balhae e Goryeo (Corèa), e apuèi encara la dinastiá Song chinesa. Lor territòri includissiá la capitala actuala de China, Pequin, e pr’açò après, ataquèron la nòva dinastia dels Tang abans del sieu declin final (ans 923-936).

Encara l’an 1004, los Khitan ataquèron la dinastiá del nòrd dels Song : La guèrra foguèt longa e òrra e ambedós estats signèron lo Tractat de Chanyuan, que forçava los Song a reconéisser los Khitan. Puèi arribèt una longa patz que demorariá 120 ans.

Dos empèris enemics

Malgrat aquò, i aguèt totjorn una granda enemistat tre los chineses e los khitan pr’amor de costumas plan desparièras : los khitan preferissián un dirigent fòrt mas la casa reiala de Liao preferiguèt totjorn l’eiretatge familhal.

A mai, l’adopcion de l’escritura Han menèt a dos govèrns parallèls. Al nòrd lo govèrn sonque autorizava de costumas khitan. Al sud, amb una majoritat sociala Han e una minoritat khitan, lo govèrn autorizèt sonque de costumas Han.

La dinastiá dels Liao foguèt destrucha l’an 1125 pels Jurchen. Totun, d’afogats de l’emperaire Liao encara fondèron a l’oèst la dinastiá Liao de l’Oèst, qu’encara gobernèt Asia centrala pendent un sègle mai abans de la conquista finala dels mongòls.

Lo Grand Liao

L’estat dels khitan foguèt fondat en l’an 907 per l’emperaire Abaoji. En 947 l’emperaire Liao cambièt lo nòm de la dinastia e aquesta venguèt « Lo Grand Liao ». Aquò arribèt pr’amor de l’espandiment d’aquel estat en de territòris ont i aviá pas de khitan. Encara en l’an 943 lo nòm oficial de l’estat venguèt « Grand Khitan ».

L’an 1066 l’emperaire Daozong aguèt lo nòm de Grand Liao fins a la sieuna fin. En 1124 l’oèst d’aquel empèri se desseparèt amb lo nòm de Grand Liao. Pasmens, l’istoriografia acuala parla d’aquel nòu estat coma los Liao de l’Oèst o los Qara Khitai. De remembrar que Khitai alara voliá dire China e doncas foguèron coneguts coma los chineses de l’Oèst.

Aquel nòm arribèt a l’Euròpa medievala coma Cathai. Uèi los turcs encara parlan de China coma Khitai (de iogors e de kazacs). Tanben nomènan aital China los russes e los bulgars. Qualcunes cercaires creson que Liao vòl dire « fèrre » en khitan. D’autres pensan que la sieuna origina es lo flume Liao, airal tradicional des khitan.

Lo fondator de Khitan Liao

Abaoji (872-926), foguèt tanben conegut coma Taizu de Liao. Fondèt l’empèri dels Khitan Liao e foguèt emperaire tre los ans 916 e 926. Los chineses lo coneguèron amb lo nòm de Yelü Yi. Nasquèt en Mongolia. Lèu moriguèt lo sieu paire, assassinat per una tribú rivala. E la sieuna familha fugiguèt lèu. Demorèt amagat fins a l’an 907, quora foguèt causit coma lo Khagan dels khitans.

Foguèt puèi declarat emperaire en l’an 916 e moriguèt dètz ans puèi. Conquistèt Mongolia interiora, lo nòrd chinés e lo sud de Manchoria. Divèrsas legendas parlan de la sieuna origina divina. A l’epòca, los khitan demoravan a l’èst de las Montanhas de Khingan. A l’Oèst i demoravan los Shiwei e los Xi, al costat dels iogors.

Mai a l’oèst i aviá los tartars e al l’èst e nòrd-èst los Jurchen, prèp ja del flume Amur. A l’est del flume Liao i aviá los Balhae, una societat agricultora. Los Yoanians contrarotlèron las tribús Khitan fins aperaquí l’an 750. Pasmens, aperaquí l’an 890 los Yila venguèron mai e mai ostils. Lo paire d’Abaoji èra lo cap de la tribú dels Yila.

En l’an 901 Abaoji venguèt cap de la meteissa tribú e en 903 foguèt nomenat comandant de totes los khitan.  En 905 diriguèt una ataca de cavalariá a Shanxi, amb mai de 70.000 cavalièrs, e creèt un estat amic ailà. En 907 demanèt d’èsser causit coma Khan de khans. Guanhèt mai campanhas contra los han e conquistèt lo títol lèu après.

Tre los ans 907 e 195 i aguèt fòrça revòltas familhalas. Abaoji ganhèt totas las companhas e encara amassèt totas las tribús khitan. Fondèt un capluòc e balhèt de poder als sieus enemics.

Abaoji reformèt lo govèrn dels khitan. Los nomadas khitan serián gobernats sonque per de costumas khitan. Lo nòrd de China, pasmens, seriá gobernat per la burocracia han. Aquel biais de gobernar demorèt definitiu lèu.

En 916 adoptèt lo nòm d’Emperaire Filh del Cèl e nomenèt lèu, lo sieu filh, Yelü Bei, coma ereitièr. Tanben organizèt l’armada khitan en d’ordas e aquelas formavan un districte.

Abaoji tanben ordonèt desvolopar l’escritura khitan dempuèi la decada de 920. Aquesta es una escritura plan semblabla al chinés e ambedoas nacions podián se comprene plan. En 925 arirbèt una delegacion iogor amb la tòca de crear una nòva escritura desparièra de la chinesa.

Mas moriguèt de malautiá amb sonque 54 ans. Abans de morir, pasmens, conquistèt l’estat de Balhae. Al sud, Li Cunxu, fondèt l’estat dels Tang  en 923. Aquò menèt a divèrsas campanhas khitan contra los tang la meteissa annada.

Yao Kun foguèt enviat per la còrt dels Tang per se trobar amb Abaoji. Aquesta demanèt 16 prefecturas chinesas per arribar a la patz. Yao Kun poguèt pas confirmar res e foguèt enviat a preson. Alavètz Abaoji moriguèt lo 6 de setembre de l’an 926. Lo nòu emperaire khitan foguèt Taizong (926-947). L’istòria d’aquel estat asiatic medieval aguèt fins a 7 emperaires mai abans de la fin de Khitan Liao en l’an 1125. E desvolopar aquela istòria plan complèxa serà contunhada en de posteriors articles.