UN MONASTÈRI PER UNA NACION
Francesc Sangar.- Lo monastèri de Sant Martí del Canigó es situat a 1.094 mètres d’altitud, a la montanha del Canigó, dins de la vila de Castelh de Vernet, al parçan catalan del Conflent, en un endrech d’una granda beutat naturala. Aquel monastèri es un clar exemple de l’arquitectura romanica medievala, fòrça util per comprene las caracteristicas basicas d’aqueles bastiments, malgrat que las restauracions poscan aver modificats fòrça aspèctes de l’estructura originala, e possedís d’importantas connotacions en la consciéncia nacionala catalana.
L’an 997, lo comte Guifré II Cabreta de Cerdanha e Conflent ordenèt l’inici dels bastiments a la montanha del Canigó, sus una anciana e pichona glèisa, per lotjar una comunautat de monges benedictins. Los primièrs ocupants venguèron justament de l’abadiá benedictina de Sant Miquel de Cuixà, situada a la fauda de la montanha a la vila de Codalet.Lo bastiment del monastèri se realizèt en doas estapas. Pendent la primièra fasa, foguèron bastidas las glèisas de la part orientala, consacradas a Sant Martin, Santa Maria e Sant Michèu lo jorn 10 de Novembre de l’an 1009 e reconegudas en ensems coma basilica, per l’Abat Oliva, avesque d’Elna e abat del vesin monastèri mencionat de Sant Miquel de Cuixà e del prestigiós monastèri de Santa Maria de Ripoll.
Inicialament, coma que los monges èran provenents d’aquel autre monastèri, l’Abat Oliva foguèt nomenat abat de Sant Martí del Canigó, fins que l’an 1014, coma que lo monastèri dispausava de sufisents monges nomenèron un fraire de la comunautat coma nòu abat.Durant la segonda fasa foguèt bastida la part occidentala del monastèri, pendent lo periòde 1014-1026, amb de seccions coma la cripta, la glèisa de l’abat, lo claustre e lo campanal. Aquela division explica l’estructura en doas parts de la glèisa nauta.
Lo primièr abat autoctòn del monastèri foguèt lo monge Scluo o Esclua a comptar de l’an 1014, qui collaborèt tanben amb lo procès de bastiment en la primièra estapa e sembla que foguèt qui decidiguèt l’emplaçament del monastèri, aconselhat per las nòrmas que demandavan que los monges se retirèsson tant coma foguèsse possible de la vida quotidiana, per mor de poder pregar e meditar amb tranquillitat. L’endrech naut de la montanha, fòrça retirat del pòble mai prèp, Castelh, acomplissiá a la perfeccion amb aquela idèa, mas tanben l’orografia del terren marquèt l’estructura del bastiment.
Un monastèri amb de nous privilègis
Apiejat economicament per de donacions qu’efectuèron los comtes de la Cerdanha, lo monastèri atenguèt una importància principala a la Catalonha septentrionala. Egalament lo comte Guifré II atenguèt l’an 1011 del Papa Sèrgi IV una sèria de privilègis pel monastèri. Lo meteis comte se retirèt amb la segonda esposa, la comtessa Elisabet, per passar los darrièrs ans de la siá vida. En morir l’an 1049, foguèt enterrat al cavòt qu’el meteis aviá comandat excavar a la ròca del costat de la basa del campanal.
Tanben impulsèt lo monastèri la possession de las reliquias de Sant Galderic, patron dels paisans catalans, a comptar de l’an 1014. Fòrça paisans arribavan a l’abadiá per adorar las citadas reliquias, e aiçò convertiguèt lo monastèri en destinacion de pelegrinatge.Los comtes de Barcelona e, posteriorament los reis d’Aragon, aguèron lo monastèri jos sa proteccion. Un grand tèrratrem l’an 1428 destruiguèt bona part del monastèri. Pendent lo sègle XVI, lo rei Felip I d’Aragon (II de Castelha) demandèt al Papa Clement VIII, que lo monastèri foguèsse jos jurisdiccion de la Congregacion benedictina de Tarragona, fins que, amb lo Tractat dels Pirenèus l’an 1659, lo territòri s’integrèt dins lo Reialme de França. Fin finala, la comunautat abandonèt lo monastèri entre los ans 1783 – 1785, amb solament cinc monges d’edat avançada, per motius de seguretat, quand en la siá epòca d’esplendor la comunitat èra compousada per vint-e-quatre.
L’abandon de lo monastèri provoquèt que los abitants dels pòbles vesins utilizèsson de colomnas, e capitèls e d’autres materials per lors pròpris bastiments e en accelerant aital lo procès de destruccion del monastèri, a l’excepcion de la cripta, que se trobava protegida per un mur que los monges avián bastit abans d’abandonar lo monastèri, per protegir los còrses dels monges enterrats de possibles profanacions.
Après la Revolucion Francesa, lo monastèri foguèt vendut l’an 1798. Durant lo periòde 1902 – 1932, l’avesque de Perpinhan Juli Carsalade del Pont, comencèt lo procès de rebastiment, amb la recuperacion de qualqu’unes elements perduts, un còp comprada l’abadiá de la part de l’avescat de Perpinhan. Pendent un segond periòde, entre los ans 1952 – 1983, jos la supervision de l’avesque Bernat de Cabanas, finalizèt la reconstruccion e retornèt la vida religiosa.Una estatua de Sant Galderic foguèt plaçada l’an 2008 e conten qualqu’unas reliquias del meteis sant, portadas dempuèi la catedrala de Perpinhan, ont èran estadas depausadas après l’abandon del monastèri.
A l’ora d’ara, una comunautat religiosa viu dins del monastèri, e mantenon una vida mistica activa, del temps que susvelhan la bona mantenença del monastèri. Cada an, l’abadiá recep 40.000 visitants, preferentament catalans e franceses. Cada 22 de junh, es alugada “la flama del Canigó”. L’endeman es davalada fins a Perpinhan amb la meteissa tesa emplegada a la cima, per alucar los divèrses fuòcs de la nuèit de Sant Joan als territòris de lenga catalana, coma simbòl de la siá unitat.La montanha del Canigó e lors monastèris recebèron un enòrme interès pendent lo sègle XIX, après lo succès del poèma epic “Canigó” de Mossen Cinto Verdaguer l’an 1886, e s’inicièron d’estudis per los recuperar e los restaurar.
