L’ASTURIAN MEDIEVAL
Christian Andreu.- L’edat medievala foguèt benlèu l’epòca de màger diversitat lingüistica dels darrièrs tempses. A la peninsula iberica e al costat de lengas millenàrias coma lo basco, nasquèron pendent aquel periòde istoric d’autras lengas, encara plan vivas, uèi lo jorn, coma lo galician, l’aragonés, o encara lo catalan. E tanben foguèt lo cas de l’asturian, una lenga que, malgrat son nom, existiguèt pas sonque en Astúrias mas que s’espandiguèt pel centre peninsular pertot Leon e fins a Andalosia occidentala, al sud peninsular. E que tanben foguèt una lenga tras qu’importanta pr’amor que foguèt lenga oficiala a la còrt.
L’asturian, tanben conegut coma leonés a Leon o asturleonés per la comunautat scientifica, foguèt una lenga que cambièt plan al long de l’edat medievala, de biais gramatical, fonetic e tanplan ortografic. La sieuna naissença al sègle VII substituïguèt lo latin parlat pels abitants d’aquel país d’una manièra gaireben graduala e, pr’açò, uèi lo jorn es plan malaisit de dire quand nasquèt aquesta bèla lenga.
Per ansin, e malgrat que ja pendent la nauta edat mejana la sieuna parla es confirmada a totes los nivèls, lo latin contunhèt encara, durant decadas, coma lenga culturala escricha e tanben coma lenga usada per l’administracion. Quan apareisson los primièrs tèxtes en asturleonés, de segur, ja fasiá decadas que èra parlat per la majoritat de la populacion del Reialme d’Astúrias.
Segon qualcuns cercaires un dels tèxtes mai ancians escrichs jamai en asturian foguèt la Llouxa de Carriu, trapada en Villayón, en Astúrias, en l’an 1926. Segon semblariá es pas cap tèxt literari mas una esconjuracion contra los marrits esperits. Lo tèxt es del sègle VIII e la lenga utilizada es ja plan desparièra del latin medieval. La sieuna importància lingüistica es plan nauta pr’amor que es un tèxt magic e pas un escrich legislatiu, coma se debanava a l’epòca en d’autras lengas e païses. Pendent d’annadas la comunautat scientifica discutiguèt l’epòca que foguèt escrich, sens cap acòrd. Fa pas gaire demorèt confirmat que foguèt escrich al sègle VIII e pas aprés.
Mas la situacion venguèt mai complèxa pr’amor que lo Reialme d’Astúrias venguèt puèi lo Reialme de Leon amb de tèrras asturianas mas tanben galicianas, leonesas e portuguesas, a mai de castelhanas. La Conquista crestiana arribèt aicí fins a Andalosia occidentala e uèi òm pòt trapar encara de luòcs isolats ont se parlan dialèctes d’aquela anciana lenga europèa.
Pauc a cha pauc l’asturian conquistèt totes los terrens a mai de l’oral e benlèu pr’açò un dels tèxtes pus ancians en asturian es lo Fueru d’Avilès o lei d’aquela vila asturiana, del sègle XII. A mai d’aquel document tanplan n’i a d’autres coma lo Fueru Xulgu (una revirada a l’asturian de l’anciana amassada de leis visigòtas mai conegudas coma Liber Iudiciorum) escrich aperaquí l’an 654.
La fauta d’autres tèxtes medievals sonque pòt confirmar que totes los abitants d’aquel reialme parlavan asturian e pas pus latin pendent l’epòca medievala, a mai d’autras espròvas coma lo Llibre d’Alexandre, ont òm pòt ja trapar de paraulas en lengas asturleonesa mas tanben en lenga castelhana. La lenga s’espandiguèt mai e mai pendent tota l’edat medievala e los cercaires d’uèi lo jorn afirman que plusors trobadors asturians cantavan en aquela polida lenga peninsulara.
La pèrda de l’independéncia
Pasmens, los reialmes de Leon e Castilha venguèron unificats en l’an 1230. La capitala tanben cambièt e lèu apareisson de documents escriches sonque en castelhan. Lo quite celèbre rei de Castilha, Anfós X, escriguèt en galician e tanben en castelhan mas pas en asturian. Aquel prètzfach demostrariá que la lenga asturiana ja comencèt un cèrt declin pendent la meteissa edat medievala car al sègle XIV la glèisa cambiarà la lenga e impausarà, mai lèu que tard, una lenga estrangièra als parlaires d’asturian, lo castelhan.
La noblesa asturiana cambièt lèu de lenga e puèi venguèron las autras classas socialas asturianas. Dempuèi lo sègle XIV e fins al sègle XVII (ja finida l’edat medievala) l’asturleonés dintrarà dins un procés de declin grèu que donarà a l’istòria un nom pro clar: l’epòca escura. Car poguèt pas èsser fixada e codificada la lenga e lèu i auràn de mai en mai personas que criticaràn la lenga en tot defensar qu’èra pas una lenga de cultura coma las autras. Aquela situacion demorariá encara fins al sègle XXI. Totun, uèi lo jorn mai de 100 000 parlaires d’asturian demandan als politics la reconeissença que merita l’oficialitat de l’asturian, una bèla lenga encara parlada uèi pertot a Astúrias, Leon, Miranda e Douro.
