PARLAR D’AMOR (1)

10 genièr 202110 genièr 2021 admin

Miquèl Gonin. – Stendhal dins son libre « De l’Amour » s’i es pas enganat. El meteis, liga l’amor amb la societat que l’a fach espelir e pas a l’acte de reproduccion coma Destut de Tracy o d’autres o faguèron abans el. Stendhal classa las amors en quatre partidas : amor passion, amor de bon gost, amor fisic e amor vanitós. Las amors son lo miracle de la civilizacion. Segon Stendhal, aquò vòl dire que dins una societat mai o mens civilizada, l’instint de vida demòra jos forma d’una vergonha qu’afisca lo poder de l’imaginacion. E l’imaginacion, puèi, es la maire de totas las amors.

Coma Stendhal, podèm dire que l’amor passion es çò que la malautiá es a la vida : « naís e morís sens que la volontat i aja la mendre part » e çò dusca al darrièr badalh (d’unes còp). L’amor de bon gost es imitacion : los òmes finisson totjorn per se comportar coma s’èran jos l’influéncia totpoderosa de l’amor passion. L’amor fisic assadola las pulsions del còs provocadas per un individú determinat. Es pas lo plaser fisic, comun a las quatre amors. Encara que, per d’unes aspèctes, torna a l’instint bestial coma l’acte d’acoblament. L’amor vanitós, enfin, es pas que la simulacion de l’amor per de presomptuoses e donc es pas qu’una descasença de l’esperit de l’amor.

Una definicion

L’amor es pas totjorn congreat per la beutat sola ; lo plaser d’aimar e d’èsser aimat i a tant o mai de part que lo de joïr. La pròva n’es que l’acte fisic patit es fòrt imperfach ; es mai penós fisicament ; e lo chal, tròp partejat o tròp de bon aténger, es sens sabor per çò que pròva pas lo sentiment. La consentida es donc un dels encantaments de l’amor ; la reciprocitat amorosa un de sos plasers pus bèls.

Mas tornem al començament. Aquelas amors son frucha de la civilizacion. Alara quora la civilizacion foguèt pro poderosa per donar aquel ideal e conténer la bestialitat de l’òme en calor ? La civilizacion del ponent deu quicòm a la civilizacion occitana. Cap a l’an mil, vaquí çò qu’es la piramida sociala europenca : lo pòble es païsan, liure o asservit ; menestrals e comerciants fan e vendon las merças e los produches que fan besonh a tota la societat. La noblesa renha, fa la guèrra o pren part a de torneges quand fa polit temps, caça o se languís tot lo rèsta del temps. La glèisa senhoreja aquela vida, demercé la menaça de l’infèrn, del purgatòri o la promessa del paradís. Es una societat bailejada pels mascles; la femna es sonque molhèr e maire.

Cal créisser e se multiplicar. Las familhas son nombrosas ; Roma las benesís e una fòrta mortalitat infantila las rend indispensablas. Illetrat e servil, lo pòble a pas cap de perspectiva. Coneis de gaugs simples, una vida corta e d’amors basicas. Mas en cò de la noblesa del miègjorn es different. Los òmes fan un amor dich cavalierós, an una molhèr e de mestressas. Son pas de folastrejaires mas d’òmes que se fan amb de personas del meteis nivèl social, e mai d’un nivèl pus naut, mas pas pus bas. Aital las mestressas dels uns son las molhèrs dels autres.

La joventut de linhatge bas pòt pas luchar amb los senhors e escarnís aquela societat descasuda. Dins lo miègjorn, aquels joves volon èsser dignes de l’afeccion de las dònas. Alara, dison que la femna es pas pus un trofèu de ganhar mas un còr d’enfachinar. Mesa sul meteis pedestal que l’òme, la femna deurà èsser enfachinada. Alara donarà sas favors a lo que li aurà sauput agradar, emai s’es de linhatge bas.

Es donc la femna que dona las pròvas d’amor cortés al trobador e que regeta las del trobador davant tot lo monde (lo poèta es aculhit a la cort del seu òme) e dins l’intimitat (en donar amb parsimònia sos dons : anèl, poton, alisada) :

Bòna dòmna, la vost’anèus

Que’m dètz, mi fai tant de socors

Qu’en lui refranchi mas dolors

Quan li remir …

Guiraut de Bornelh

Son los trobadors que creèron aquela relacion novèla entre las femnas e los òmes e li balhèron un nom. Lo nom primièr diferís ara segon las lengas e los continents, mas lo mond foguèt asagat per aquela sorga d’amor.

La fin’amor, qu’es aquò ?

En primièr, de vèrses escalprats a la lima, aliscats e daurauts per l’amor d’un trobaire de rimas :

En cest sonet coind’e leri

fas motz e capus e doli,

que seran verai e sert

quan n’aurai passat la lima,

qu’Amor marves plan e daura

mon chantar que de lieis mueu

cui Pretz manten e governa.

Arnaut Daniel

Coma o vesètz, al contrari dels poètas latins, la lirica dels trobadors es pas pus religiosa. Lo subjècte n’es l’amor e l’objècte d’aquel amor es la femna que sonan Dòna. La fin’amor exigís una disciplina facha de « cortezia e mezura »; s’acompanha de « valor e pretz », dona « joi e jovens ».

A la sorga del cant trobadorenc, l’amor coral que liga lo trobador, còr, còs e arma a la siá dòna e lo noirís, lo mena al melhorament espiritual e intellectual. Mai que tot autre, concep la fin’amor coma principi de melhorament moral e per el cortejar es onorar. Lo jòi es la tòca de la siá cèrca. Aquel mot marca un gausiment, una fòrça vitala, un vam qu’embelís e purifica.Quin aplech melhor que la votz per lo qu’aima, tremola, s’absten, espèra, sofrís e convida los autres a l’imitar ?

Fin’amor e trobadors espelisson dins las vilas del miègjorn en plena expansion al sègle tretzen. Al cors d’aquela pontannada, la fin’amor cambièt. Aquel cambiament la va aflaquir. Amb una generacion novèla de poètas, la fin’amor tornarà nàisser jos d’autras formas d’expression que portaràn los principis primièrs de la cortesiá e de l’amor cortés mas amb una adaptacion als temps novèls.

Es aquí lo privilègi d’una pensada que morís pas jamai. Trobadors de lenga d’oil e minneslängers tornaràn prene la fin’amor per l’adaptar a las corts del nòrd. Dins lo tractat « Arte honeste amandi », Andriu lo Capelan ensajarà d’adaptar las valors cortesas a las corts francimandas. Aquestas, tan mai regdas que son mai prèpas del poder reial, se daissan pas far. Lo libre serà condemnat a Paris en mil dos cents setanta sept.Stendhal i farà referéncia.

De l’art de butar lo tèma : de la natura e dels aucèls.

Vaquí qualques incipit de cansos dins un òrdre cronologic :

Guilhèm de Peitièus (1071 – 1127)

Ab la dolçor del temps novèl

Fòlhon li bòsc, e li aucèl

Chanton chascús en lor latí

Segon lo vèrs del nòvel chan;

Adonc està ben qu’òm s’aisí

D’aissò don òm a plus talan.

Jaufré Rudel (sègle XII)

Quan lo rius de la fontana

S’esclarzis, si cum far sol,

E par la flors aiglentina,

E^.l rossinholetz el ram

Volf e refranh ez aplana

Son dous chantar et afina,

Dreitz es qu’ieu lo mieu refranha.

Marcabrun (primièra mitat del sègle XII)

A la fontana del vergier,

On l’erb’ es vertz josta.l gravier,

A l’ombra d’un fust domesgier,

En aiziment de blancas flors

E de novelh chant costumier,

Trobey sola, ses companhier,

Selha que no vol mon solatz.

Bernat de Ventadorn (sègle XII)

Can vei la lauzeta mover

De joi sas alas contral rai,

Que s’oblid’ e^.s laissa chazer

Per la doussor c’al cor li vai,

Ai tan grans enveya m’en ve

De cui qu’eu veya jauzion,

Meravilhas ai, car desse

Lo cor de dezirer no.m fon.

Guiraut de Bornelh (sègle XII – XIII)

Can lo glatz e^.l frechs e la neus

S’en vai e torna la chalors

E reverdezis lo pascors

Et auch las voltas dels auzeus,

M’es aitan beus

Lo dolz tems a l’issen de martz

Que plus sui salhens que leupartz

E vils non es chabrols ni cers.

Si la bela cui sui profers

Me vol onrar

D’aitan que^.m denhe sofertar

Qu’eu sia sos fis entendens,

Sobre totz sui rics e manens.

Arnaut Daniel (fin del sègle XII, debuta del sègle XIII)

Canso do^.ill mot son plan e prim

Fas pus era botono’ill vim,

E l’aussor sim

Son de color

De maintha flor,

E verdeia fuelha,

E^.ill chan e^.ill bralh

Sono a l’ombralh

Dels auzels per la bruelha.

Pels bruelhs aug lo chan e^.l refrim…

Aquel incipit mostra l’emplec (frequent mas non sitematic) de la tematica de la prima per far la dobertura de pèças, versificadas e cantadas, sonadas en primièr « vèrs », puèi « canso ». Aital predomina lo vocabulari de la prima, lo del fulhum que verdeja, del floriment e del cant dels aucèls. Aquela tendéncia se codifica mas cada compositor pòt emplegar aquels elements segon la siá originalitat. Mai, es clar que los autors ancians son plan coneguts. La referéncia de Bernat de Ventadorn a Narcís dins Quan vei la lauseta mover (darrièr vèrs de la tresena estròfa) :

Q’aissi^.m perdèi com perdèt se

Lo belhs Narcissus en la fon.

Los tèxtes grècs o romans permeton als trobadors, de memòria o per imitacion, d’abordar la tematica d’una Arcadia retrobada, tre que l’ivèrn s’arrèsta. Aquela doçor del temps novèl es pas un retorn a una edat d’aur passada mas nais d’ara enlà de la fin’amor : aquí la novetat de la canso. A contrario, lo freg e lo tòr seràn sinonims del non amor. Per exemple, dins Cercamon (debuta del sègle XII) :

Quant l’aura doussa s’amarzis

E^.l fuelha chai de sul verjan

E l’auzelh chanjan lor latis,

Et ieu de sai sospir e chan

D’amor que.m te lassat e pres,

Qu’ieu anc no l’agui en poder.

e dins Azalaís de Porcairagues (fin del sègle XII) :

Ar em al freg temps vengut

que^.l gels e^.l neus e la fanha

e l’auzelet estan mut

qu’us de chantar non s’afranha

e son sec li ram pels plais

que flors ni folha no^.i nais

ni rossinhols no^.i crida

que am s’en mai me reissida.

Tant ai lo cor deceubut

per qu’eu soi a totz estranha…

Solelh, flor blanca e cara clara : doçor – calor

Se los tempèris empachan realament o metaforicament lo jói, lo solelh fa la doçor dels juraments renovelats o d’un servicí d’amor per una autra dòna. La representacion del calimàs es discreta. I a pas d’afogament ardent qu’espeta subran e violentament mas de mesura (mezura), per çò que l’acte carnal es solament utopia pels trobadors levat per los que son de naut linhatge coma Guilhèm de Peitieus, duc d’Aquitània. Mas dins aquel cas, es benlèu lo còdi feudal que torna trobar sos dreches amenaçats per la fin’amor que congrèa lo paratge (egalitat sociala dels amoroses pendent la parladissa amorosa) ?

L’ideal feminin es caracterizat per la cara blanca, sens uscle : signe d’una feminitat que s’apara del solelh, qu’es donc nòbla ? o blancor desconeguda de l’autra riba de la Mediterranèa, qu’es tan de crénher dins aquel temps de crosada. Al contrari dels autres poètas, Jaufré Rudel es sensible a las beutats mediterranèas :

Car anc génser crestiana

No fo, ni Dieus la vòl

Juzéva ni Sarrazina

Mas es probable que las dònas de la noblesa orientala s’ensolelhavan pas mai que las de Guiana, a causa de las costumas e del vestit. Solas la blancor e las colors frescas triomfan, coma o nos ensenhan aquels extraches de canso :

Belha, fi.m ieu, per trop plorar

Afolha cara e colors!

E no vos cal dezesperar,

Que selh qui fai lo bosc fulhar,

Vos pot donar de joy assatz.

Marcabrun

Aquel convit a l’amor es un exemple del mescladís dels signes de la beutat feminina, del renovèl de la tèrra e del jói.

Gens cors ab frescha color,

Gran mal me faitz traire

Bernat de Ventadorn

Dins aquela tresena cobla (estròfa), lo trobador peirigordin Arnaut de Maruèlh (fin del sègle xii) canta una « descripcion de la benaimada ». I se tròban las qualitats fisicas, las vertuts moralas e lo senhoratge amassats en una sola estròfa :

Plus blanca es que Elena,

belazors que flors que nais,

e de cortezia plena;

blancas dens ab motz verais,

ab cor franc ses vilanatge,

color fresc’ ab saura cri.

Deus, que^.l det lo senhoratge,

la sal, qu’anc gensor non vi.

Quin destinatari ?

Lo nom de la dòna se deu pas dire; es remplaçat per un còdi secret (lo senhal) enonçiat dins la tornada (estròfa darrièra). Per çò que, dins las corts, ont la poesia es considerada coma un « solatz » (un divertiment), i a de « malvatz, fals e lauzengiers », prèstes a roïnar la reputacion dels « fins amans », que s’aiman d’un amor adultèr. I a donc dos destinataris e un messatge per cadun : privat e secret per la dòna, public per la cort.

Qu’eu non ai sonh d’estranh latí

Que’m parta de mon Bon Vezí

Guilhèm de Peitièus

De còps, dins la tornada pareis lo nom d’un joglaire (joglar), cantaire e/o messatgièr, interprèt del seu trobador quand aiceste pòt pas cantar el meteis perque es luènh de la dòna o que la sason es marrida, perque i a un marit gelós.

Lo vers mi porta, Corona,

Lai a midons a Narbona,

Bernat de Vendadorn

Acostumats a aquel jòc amorós e social, d’unes trobadors alisan los mots. Tròban de vèrses, o de mots, fins que la metafòra siá de plan mal comprene. Aital dins aquela tornada ont Arnaut Daniel fa allusion a el:

Ieu sui Arnautz qu’amas l’aura

e cas la lebre ab lo bueu

e nadi contra suberna.

E vesètz Raimbaud d’Aurenga (sègle XII) :

Ar resplan la flors envèrsa

Pels trencans rancs e pels tèrtres,

Quals flors ? Nèus gèls e conglapis

Que còtz z destrenh e trenca ;

Don vei mòrz quils, critz, brais, ciscles.

En fuèlhs, en rams e en giscles.

Mai mi ten vert e jauzen Jòis

Er quan vei secs los dolens cròis.

Notarem las sonoritats tanben. Donc – dire l’amor, es cortejar la dòna sens que lo mond de la cort o comprengan – pòrta dins son èime una morala que modifica l’òrdre social (la femna a un estatut public al mens egal a lo de l’òme) de las corts nombrosas del miègjorn. Coma o ditz Guilhèm de Montanhagol (sègle XIII) :

Qu’amans es fols quant en bon loc non tria,

Quar qui ama vilmen se eis aunis!

Qu’a las melhors deu hom esser aclis,

Don nais merces, valors e cortezia.

La dòna es cortejada, de còps divinizada per un òme de linhatge mendre, que ne ten l’art e los talents a sa mercé. Arnaut Daniel o ditz :

No vuelh de Roma l’emperi

ni qu’om m’en fassa postoli

qu’en lieis non aia revert

per cui m’art lo cors e’m rima

Aquela somission a per consequéncia l’obeïssença absoluda (obediensa) del poèta amorós als òrdres e a la volontat de la siá dòna. Mas lo concèpte es pas totjorn clar e es saique despolhat, en cò de Guilhèm IX, de connotacions feudalas.

Lo trobador deu abandonar lo seu orguèlh envèrs las femnas e la siá arrogància aristocrata envèrs sos inferiors :

Mais non serai obedienz

En Peitau ni en Lemozi

Guilhem de Peitièus

La fin

Pendent la primièra mitat del sègle XIII, la fin’amor es « al punt final d’una corba evolutiva que durava dempuèi cent cinquanta ans » amb Guilhèm de Montanhagol. Aquela epòca es tanben la de l’occupacion francesa e de l’inquisicion dins lo miègjorn lengadocian. D’unes trobadors, coma Bernat Sicart de Maruèjols e Pèire Cardenal, lucharàn contre aquel chaple amb d’autras fòrmas literàrias.

E quar paratges

Si vai aderrairan,

E bos linhatges

Decazen e falsan

E creis la malvestatz,

E.ls barós rebuzatz

Bauzadors e bauzatz,

Valor menon derrèira

E desonor primèira,

Àvels rics e malvatz

Es de mal eretatz.

Bernat Sicart de Maruèjols