PARLAR D’AMOR (e 2)

Miquèl Gonin. –Per de topics – dolçor de la prima, aucèls, font – enonciant un amor naissent (temps novèl) o de promessas renoveladas – tornada del fulham – e escriches per una femna idealizada (mi Dòns), servida amb discrecion e fidelitat dins la crenhença dels maldisents (fals, lauzengiers), cada pèça del trobar a una natura originala per sa destinacion e sa composicion. Es pas qu’una poesia recreativa (amusanta) ont los mots amb d’associacions novèlas, amb de formas de vèrses e de disposicions de rimas novèlas, amb de sonoritats interioras novèlas, serián pas una fin en se, mas puslèu una enonciacion ont lo dire e lo faire son ligats coma los dets de la man per cantar lo servicí d’amor amb una paraula totjorn novèla.

L’estetica del linhatge naut (valor, onor, amor), que s’exprimís dins la canso, realiza un ensem de valors bastit sus la « fisança », valors que modifican las de l’espandi public de las corts miegjornalas per çò que l’amor adultèr trebola l’òrdre feudal apevat sus l’òme, lo linhatge, lo maridatge e lo reng. Dins aquel ambient ont se practica la paritat (paratge) i a la femna (dòmna), o d’unes còps un amic, aparaire e mai mecène del trobador e capable de liberalitats (larguesa), o encara un senhor aimat d’una trobairitz. Doas bòrnas tampan aquel camp de desirança e de creacion (jói), contrarotlat per la rason (sen) e per la coneissénça (saber) : Dieu coma mèstre del mond; e lo plaser de l’amor : poton, anèl, careça, don total coma pròva superiora d’assentiment consentit aprèp un servicí digne (pretz). Se compren alara qu’aquel art aja enfachinat los romantics a una epòca ont la filologia fasiá referéncia a l’Edat Mejana.

 Per tornar a Stendhal

L’amor-passion que venèm de veire, vaquí las apevasons de l’ostal amor qu’a mai d’una paret. L’amor de luènh : un cas d’amor de bon gost ; Jaufré Rudel es pas mens conegut per las sièis poësias qu’escriguèt que per l’istòria pertocanta e romanesca que conta en incipit son antic biograf provençal. Los joglaires trobavan per lors razos una donada mirgalhada dins aquela idèa d’amor de luènh, concebuda sens que lo poèta aguèsse vist la que n’èra l’eroïna. Sabián que Jaufré Rudel s’èra crosat e que se moriguèt de malautiá en Siria. Èra de bon creire qu’èra anat dins aquel país per i veire sa dòna, que de pelegrins li avián fach conéisser lo seu meriti. Un òme creèt aquela scèna polida ont lo poèta se morís dins los braces de la qu’a cercada oltramar e qu’a entrevista, la qu’enfin embarra dins una clastra la remembrança imperibla d’aquel moment d’amor e de dòl.

Lo vescomte Jaufré Rudel, quand, per veire sa dòna,

 anèt ultramar, moriguèt volontàriament per ela.

Èra una dòna d’un linhatge naut, si que non lo renom aurià pas portat dusca a Blaia lo laus d’una femna de bassa raça.Aital se contèt la vida de Jaufré Rudel a partir de sas cançons e de la siá mòrt en Orient. Aquela istòria es una ficcion mas es una ficcion polida e significativa. Lo joglaire desconegut, que la trobèt, faguèt òbra de poèta. Es un dels simbòls mai pertocants e doces de l’aspiracion de l’òme cap a l’ideal : s’amorosís de son imatge, risca tot per l’aténger, mas sa vida s’aganís pauc a pauc quand se sarra de sa tòca, e se morís quand la vei. Urós, coma Jaufré Rudel, l’òme que vei una estona, – foguèt lo moment sobeiran – , lo seu pantais vengut realitat se clinar sus el, e que se morís amb suls pòts lo poton ganhat al prètz de la siá vida.

L’amor dels uèlhs val pas res se lo còr lo sent pas, e sens los uèlhs lo còr pòt aimar liurament la qu’a pas jamai vista de cara, coma Jaufré Rudel faguèt de la siá amiga.

 

Tenson entre Peyronet e Guiraut de Salignac

Lanquan li jorn son lonc en may

M’es belhs dous chans d’auzelhs de lonh,

E quan mi suy partitz de lay

Remembra-m d’un’ amor de lonh:

Vau de talan embroncx e clis

Si que chans ni flors d’albespis

No-m platz plus que l’yverns gelatz.

Be tenc lo Senhor per veray

Per qu’ieu veirai l’amor de lonh!

Mas per un ben que m’en eschay

N’ai dos mals, quar tan m’es de lonh.

Ai car me fos lai pelegris,

Si que mos fustz e mos tapis

Fos pels sieus belhs huelhs remiratz

Be-m parra joys quan li querray,

Per amor Dieu, l’alberc de lonh:

E, s’a lieys platz, alberguarai

Pres de lieys, si be-m suy de lonh:

Adoncs parra-l parlamens fis

Quan drutz lonhdas et tan vezis

Qu’ab bels digz jauzira solatz.

Iratz e gauzens m’en partray,

S’ieu je la vey, l’amor de lonh:

Mas non sai quoras la veyrai,

Car trop son nostras terras lonh:

Assatz hi a pas e camis,

E per aisso no-n suy devis…

Mas tot sia cum a Dieu platz

Ja mais d’amor no-m jauziray

Si no-m jau d’est’amor de lonh,

Que gensor ni melhor no-n sai

Ves nulha part, ni pres ni lonh!

Tant es sos pretz verais e fis

Que lay el reng dels Sarrazis

Fos hieu per lieys chaitius clamatz

Dieus que fetz tot quant ve ni vai

E formet sest’amor de lonh

Mi don poder, que cor ieu n’ai,

Qu’ieu veya sest’amor de lonh,

Verayamen, en tals aizis,

Si que la cambra e-l jardis

Mi resembles tos temps palatz

Ver ditz qui m’apella lechay

Ni deziron d’amor de lonh,

Car nulhs autres joys tan no-m play

Cum jauzimens d’amor de lonh.

Mas so qu’ieu vuelh m’es atahis,

Qu’enaissi-m fadet mos pairis

Qu’ieu ames e nos fos amatz.

Mas so q’ieu vuoill m’es atahis.

Totz sia mauditz lo pairis

Qe-m fadet q’ieu non fos amatz

 

Vesètz ben qu’es amor de bon gost !

 

Lo « castia gilos » o l’amor vanitós

Los cambiaments portats per las novèlas a l’erotica dels trobadors venon en partida de las constrenchas de la narracion. La dòna i pòt pas demorar muda e donc ven femna gràcias a la paraula. La siá umanizacion se fa definitivament amb la descobèrta de l’amor. La femna descobrís la desirança amb la paraula; es mesa a l’espròva de la desirança per la paraula. Es la leiçon de « Las novas del papagay » d’Arnaut de Carcassés (sègle xiii) ont la dòna es enfachinada pel gaubi retoric del papagai, e se dona a Antiphanor, que l’aucèl se’n es fach l’interprèt. L’acte d’amor sagèla una vertat plan cara : la sexualitat umana es jos l’influéncia de l’oralitat e non del còs. De mai, dins lo « Castia gilos » de Raimon Vidal de Besalú (debuta del sègle xiii), es la parladura dels malfasents que farà naisser en cò d’Amfós de Barbaste la gelosiá.

 

que^.l disseron siey cavayer

tug essems en cosselh plenier :

– Per Dieu, trop gran bauzia

fai en Bascol que cascun dia

prega ma dona et enquer ;

E dic vos que tan lo^.i sofer

que coguos en seretz, ses falha.

 

Es encara la parladura que menarà la molhèr dins los braces de Bascol de Cotanda, quand ensajarà dese far passar pel rival. Non solament, la parladura umaniza mas crea una egalitat de las personas que dona drech a l’acte d’amor e desliura de son alienacion lo subjècte liric. La relacion que bastisson pauc a pauc las novèlas buta cap a un equilibri que, en gardar las relacions de linhatge, cèrca una egalitat interiora facha de consentida, d’obertura cap a l’autre per que lo jòc amorós siá a egalitat. Mas dins las novèlas, una granda plaça es facha a la gelosiá, en particular dins lo « Castia gilos ». La gelosiá es pas un sentiment liric : lo gelós es coma lo lauzengièr.Dins las « Novas del papagay », lo gelós apareis pas dins las scènas. Se pòt dire que la cleda del vergièr, ont son embarradas la dòna, e tanben las gaitas,

Dins un verdier de mur serrat …

…Las gaitas sono pel cloquier ;

l’una va e l’autra s’enquier ;

devo velhar tro al mati ,

car luna nueg non prendran fi.

 

daissa endevinar la gelosiá de l’òme, aimat per la dòna a la debuta de la novèla.

 

– E vos cal, dona ? – Mo maritz.

Dins lo « Castia gilos », coma dins « Flamenca », la gelosiá es lo negatiu de la fin’amor : n’es la cara monstruosa. Coma l’amor, es desvari, lectura falsa dels signes; coma l’amor, es la frucha d’una paraula que camina dins la dolor e que cal metre a l’espròva dels faches en pensar que se mescla amb la vertat. Perqué ven un sentiment degradant, menant lo castig de lo qu’i s’abandona ? Perqué la gelosiá causa prejudici al culte de la femna, apevason de la fin’amor? « Castia gilos » ditz curiosament la superioritat feminina en soslinhar l’art complit de la meçorga que caracteriza la personalitat de las femnas.

Que donas tan gran poder an,

elas an be tan gran poder

que messonja fan semblar ver,

e ver messonja eissamen,

can lor plai, tant an sotil sen.

 

Es a dire que la feminitat es totalament incompresa, que la femna es la diferéncia absoluda. Lo gelós, en ensajar de revelar la desirança prigonda de la siá, preten dire al mond aquel mesprètz : la femna es filha del diable e non de Dieu. La gelosiá es lo movement contrari de la simbolica de la fin’amor que ditz que la dòna es un ben collectiu. Lo gelós trenca lo contracte tacit que liga lo dominus (òme de la dòna) a sos companhs. Reten (generalament per tancar) un ben collectiu que crei confiscat per una sola persona : l’aimador. La gelosiá es un mal (laia malautia) individual e social que demesís la disposicion de l’òme cortés a la vida en comunautat :

May nulh mestier no fara be,

qu’el mon tan laia malautia

no a, senher, can gilozia

ni tan fola ni tan aunida,

que pietz apparïans,

c’ades li par que^.l vengua dans.

 

Cal castigar los marits que vòlon gardar lor molhèr per eles :

 

Tug ne feron a Dieu gran laus,

e dizon : « Dona, be^.us n’es pres

sol c’ades mueira demanes,

car hom non deu trachor sofrir. »

Ab tan se son anatz garnir,

e corron tug vas lurs albercx :

als us viratz vestir ausbercx,

als autres perpunhs e escutz,

capels, cofas e elms agutz ;

l’autre^.s prenon lansas e dartz,

Es a dire que cal endurar que las femnas sián l’objècte de las desiranças segon lo principi d’aquela comunautat.

Lo jòc de las parabèlas

L’amor fisic pareis en cò de nombroses trobadors, amagat, suggerit o francament dich. Dins aquela concepcion de l’amor ont la dòna aimada a una existéncia mai que mai textuala, ont es la sexualitat ? Cal dire que, parallelament a l’idealizacion de la « dòmna », la desirança e sa realizacion son plan presentas dins l’òbra dels trobadors. Coma Guilhèm ix, sos successors immediats dison plan clarament la finalitat de lor espèra. Cercamon, per exemple, es pro clar sus aquel subjècte :

 

Qu’ieu non puesc lonjamen estar

De sai vius ni de lai guerir,

Si josta mi despoliada

Non la puesc baizar e tenir

Dins cambra encortinada.

 Bernat Marti fa mai d’un còp lo meteis vòt :

Tant m’es graile e grassa e plena

Sotz la camisa ransana. […]

C’asatz fauc meils mon talant,

Quan l’ai despolhada

Sotz cortin’obrada.

E lo tendre e fòrt classic Bernat de Ventadorn, mai allusiu pr’aquò, es el tanben explicit quand evòca lo còs feminin. D’unes trobadors servèron aquela formulacion, aviada per Guilhèm ix, mai o mens realista e pas encara idealizada de l’amor. Renat Nelli ditz per exemple que « l’amor platonic pareis èsser estat a plec desconegut de Guilhèm ix e la continéncia brèva impausada per la dòna al seu amorós … la « paciéncia » i es pas jamai valorada : la desirança buta totjorn cap a sa fin naturala. ». Payen, el tanben, ditz : « Guilhèm vei Eros dins sa totalitat, coma un acabament gaujós. Es pas encara l’edat de l’eroïsme e de la frustracion viscuda coma un martiri, per agandir aquela perfeccion que se sòna melhoramen ».

Lo realisme erotic de Guilhem ix va dusca a l’obscenitat. Obscenitat dirècta del vocabulari : con, fotre ; o obscenitat de las metafòras, manlevadas al lexic equèstre o a lo del jòc de dats : encavalguatz, gorcs ses peis, mos corretz, malaveg, jogar sobre coisi, joc dousà, datz menudèr, levei … son tauler, espeis los datz. I a una diferéncia fondamentala, per çò que tòca l’imatge de la femna, entre las cançons dels companhons o las vanaglòrias sexualas que presentan la femna coma un objècte sexual, una cavala que se pòt montar, un con totjorn insadolable que se cal gardar ; e los poèmas corteses ont la femna, venguda domna o midon, es objècte de veneracion o de crenhença.

Es pas encara la molhèr del senhor que protegís lo trobador; es pas encara l’amor adultèr en quista d’un jói impossible ; es la femna ela meteissa, o puslèu la dòna, qu’es venguda senhor e donc un èsser masculin (midons). Notarem que lo discors de Guilhèm ix nos sembla plan mesurat, respècte a lo de Montan (mitat del sègle xii) :

Qu’anc de fotre non fui assazonada

Et ai tengut dos ans un capelan,

E sos clèrgues e tota sa masnada

Et ai gròs cul espés e tramejan

E màger con [que] d’autra femna nada.

 

E qué dire d’aquel poèma de Na Bieris de Romans (sègle xiii) : poèma omosexual o … ?

Car en vos ai mon còr e mon talan,

E per vos ai tot çò qu’ai d’alegrança

E per vos vauc mantas vetz sospiran.

 

Qué dire de mai …

 

 

Qu’ « adès serà l’alba ».

 

Grandmercés a Loís Gaubèrt per la lectura, las idèas de correccion e mai.

 

Bibliografia

 

Bec Pierre                       Burlesque et obscénité chez les troubadours. Le contre-texte au Moyen Age Stock / Moyen Age 1984

Bec Pierre                       Le comte de Poitiers, premier troubadour. A l’aube d’un verbe et d’une érotique Publications Montpellier 3 Université Paul-Valéry 2004

Huchet Jean-Charles      Nouvelles occitanes du Moyen Age GF-Flammarion 1998

Paris Gaston                   Jaufré Rudel Revue historique Tome LIII 1893

Stendhal                         De l’Amour Le Divan 1927