LO GALICIAN MEDIEVAL

Christian Andreu.- Lo galician medieval foguèt una de las pus importantas lengas peninsularas pendent tota l’epòca medievala. Divèrsas cartas escrichas en latin del sègle VIII ja confirman que, dempuèi aquela epòca, lo latin escrich de la region èra ja fòrtament influït pel galician. Pasmens, será pas fins al sègle XII qu’òm pòt identificar plan la lenga locala de Galícia coma una lenga diferenta del latin  e doncas ja totalament independenta, aumens d’un biais escrich.

Al long de tot lo sègle XII i a plusors tèxtes escriches en galician que demòstran que lo latin començava a pèrdre d’influéncia demest los abitants de la region, tanben al nivèl escrich, a mai del parlat. Totun, que cal esperar fins als darrièrs ans d’aquel sègle per confirmar, d’un biais ara ja oficial, que lo galician foguèt una lenga en la region situada pus a l’oèst e al nòrd de la peninsula iberica. E tanben una de las pus importantas pr’amor de la literatura que daissèt.

La lenga parlada entre los sègles XIII e XV es conegut pels cercaires coma galician-portugués o encara vielh galician. Pr’amor que Galícia e Portugal gausiguèron d’una unitat lingüistica e culturala al long de tota l’edat medievala e que finiriá en doas varietats lingüisticas desparièras maugrat que los dialèctes foguèron jamai un problèma per la compreneson d’ambedoas lengas.

Lenga de cultura

Per ansin,lo galician seriá pendent los sègles XIII e XIV la lenga de cultura de Galícia (e mai enlà encara) car desvolopèt una tradicion lirica tras que rica. Òm pòt legir encara uèi mai de 2 000 tèxtes medievalas escriches en galician (tanben coneguts coma cantigas o cançons). N’i a mantunas qu’an tanben la musica amb elas e doncas que pòdon èsser cantadas encara uèi lo jorn cossí faguèron los galicians a l’epòca. Las cantigas, l’expression pus importanta de la lenga galiciana medievala, se desseparan uèi en cantigas d’amor, cantigas d’escarnio (criticas a qualcun), cantigas de maldecir (encara pus crusèlas criticas) e, fin finala, las cantigas de Santa María, que son de tèxtes religioses.

Benlèu lo tèxt escrich pus ancian en galician d’aquela sòrta es lo poèma Ora faz ost’o Senhor de Navarra de Joam Soares de Paiva, escrich aperaquí l’an 1200. Contemporanèu d’aquel seriá la Noticia de Torto, escricha en 1211 e tanben lo testament d’ Anfós II de Portugal, de l’an 1214.

De grands escrivans en galician foguèron Dom Dinis, rei de Portugal e Anfós X , rei de Galícia, Castilha e Leon. E plusors nòbles galicians e portugueses tanben escriguèron en aquela bèla lenga pendent aquela epòca. Qualcuns venguèron celèbres trobadors, coma Paio Gomes Charinho, senhor de Rianxo.

A mai d’aquelas cançons i aguèt tanben una rica tradicion de tèxtes pas literaris, coma de reviradas d’episòdis fantastics de l’epòca (lo rei Artur e la Guèrra de Tròia) e tanplan de libres d’istòria e religioses, que volián legir en la sieuna pròpria lenga, lo galician. Aquela creacion literària en galician s’arrestèt pendent lo sègle XVI quand d’autras lengas (a la peninsula lo catalan e lo castelhan) contunhèron amb l’impression escricha dels tèxtes. Benlèu lo darrièr document escrich en galician medieval es d’aperaquí 1530.

Portugal nasquèt en l’an 1143 quora se desseparèt del reialme de Leon. Lo sieu primièr rei foguèt Afonso Henriques. En 1290 lo rei Diniz creèt la primièra universitat portuguesa a Coimbra e ordonèt que lo portugués deviá èsser utilizat coma lenga principala en luòc del latin. Aquels cambiaments arribèron a la cancelariá en 1296 e la lenga foguèt usada a totes los nivèls legals a mai de la poesia. La lenga, amb lo temps seriá coneguda amb lo nom de vielh portugués.

La desseparacion politica de Galícia e Portugal entraïnariá la naissença, amb lo temps, de doas lengas desparièras. Las diferéncias serián mai e mai importantas quora Leon s’amassèt a Castilha dempuèi 1230 e lo galician comencèt a patir una influéncia màger del castelhan, un camin totalament diferent del portugués que contunhariá aital coma lenga oficiala de Portugal fins a uèi lo jorn.

Segon plusors cercaires lo galician se seriá format al nòrd de Portugal e a Galícia entre los sègle V e VII amb d’influéncias prigondas de divèrsas lengas germanicas quand los barbars envasiguèron la peninsula dempuèi la fin de l’Empèri Roman. Puèi l’arabi menèt tanben un cèrt vocabulari al galician, franc de paraulas restacadas amb d’emocions umanas que afoguèron adoptadas, mai que mai, de lengas germanicas, latinas o celticas e pas arabicas.

Las primièras paraulas trobadas en tèxtes escriches en latin en lenga galiciana son del sègle IX (aquò foguèt comun en totas las lengas medievalas que naissián a l’epòca). Es una lenga coneguda coma proto-portugués sonque pr’amor que Portugal, a l’epòca, èra sonque un comtat e pas encara un reialme. Totun, la lenga parlada pels abitants d’aquela region contunhèt d’èsser la meteissa, tanben a Galícia. E contunharà aital fins al sègle XII.

Segon qualcuns cercaires çò qu’uèi es nomenat galician-portugués seriá la lenga nativa dels abitants del Reialme de Galícia, fondat l’an 410. E tanben seriá la lenga usada per plusors trobadors peninsulars dont Anfós X, rei de Castilha e Leon e Galícia sègles puèi. Per ansin, foguèt la lenga parlada a Galícia e lo nòrd portugués fins al flume Douro (e mai enlà). E seriá la resulta del cambiament de divèrsas lengas celticas coma lo galician e lusitans ancians.

 La desseparacion politica

Aital, la lenga parlada pels abitants del Reialme del Suèus (411-585) seriá aperaquí l’an 800 la lenga usada ja per totes los abitants del nòrd-oèst iberic. Lo document pus ancian amb galician seriá lo Doação à Igreja de Sozello,  de l’an 870, amb plusors paraulas escrichas en aquesta lenga. Una autra letra de l’an 882, tanben seriá la Carta de dotação e fundação da Igreja de S. Miguel de Lardosa.

Pasmens, de documents encara pus ancians, coma la carta reiala del rei d’Astúrias Silo (775) ja usariá de vocabulari galician coma las paraulas arroio (riu) e laxe (pèira). Per ansin, la sieuna importància seriá parièra a la d’autras lengas ibericas de l’epòca coma lo castelhan, lo catalan o encara l’occitan. La lista de tèxtes es longa: las Cantigas de Santa María, lo Cancioneiro de Ajuda, e lo Canconeiro da Vaticana ne serián sonque qualcunes dels pus importants. Mas la lista es tras que longa.

La lista de poètas medievals qu’escriguèron en galician tanben es longa; n’i a mai de de 160 confirmats, dont Bernal de Bonaval, Pero da Ponte e Johan García  de Guilhade entre los mai estudiats. Daissèron escriches mai de 1 700 poèmas en galician a mai de 400 cantigas de Santa María. Sonque lo rei Dinis de Portugal ne daissèt aperaquí 137 cançons e foguèt lo rei que donèt la categoria d’oficial a aquela lenga.

Totun, la desseparacion del comtat de Portugal del Reialme de Leon provocariá, amb lo temps, tanben una desseparacion lingüistica. Lo reialme de Portugal s’espandiguèt mai e mai pel sud peninsular e la lenga cambièt. Lo galician, al nòrd venguèt mai e mai influït per la lenga leonesa al long dels sègles e pendent lo sègle XIX tanben pel castelhan. A nivèl escrich, totun, encara foguèt la lenga pus reconeguda fins al sègle XVI, quand comencèt a èsser utilizada a nivèl escrich mai la lenga castelhana. E la lenga galiciana venguèt, pauc a cha pauc, una lenga sonque parlada e que reviscolariá pas fins al sègle XIX, aumens, a nivèl escrich.

Uèi lo jorn, pasmens, e aprés la sieuna reconeissença modèrna coma lenga oficiala a Galícia, es una de las pus importantas lengas de la planeta car es la sieisena lenga mai parlada al mond (pr’amor de Brasil). L’Edat medievala foguèt una epòca plan complèxa amb de desenats de lengas parladas (e escrichas) uèi desconegudas. Lo Galician ne foguèt tanben una d’aquelas e, a mai, una bèla lenga, cantada, parlada e escricha que merita èsser reconeguda coma una de las mai importantas a la peninsula iberica medievala al long de sègles e sègles. O far es just e scientific. O dublidar es aver una vision etnocentrica modèrna que balha pas res a la comunautat d’estudiants de l’Edat Medievala. E d’aquò tanben ne cal poder parlar.