L’ESCOCÉS MEDIEVAL
CAM.- Escòcia aguèt – e a encara – una autra lenga al costat del gaelic escocés, l’scots (òm ne poiriá dire tanben directament escocés). Es una lenga parlada encara uèi lo jorn e que pendent l’epòca medievala foguèt encara plan mai parlada. Amb scots medieval çò que volon nomentar los cercaires es la lenga parlada pels escoceses de lenga anglesa en Escòcia abans de l’an 1450. La siá origina es l’ancian anglés parlat en Northumbria. E, d’efièch, es una lenga tan pròcha a l’anglés medieval que lors pròpris parlaires la nomenavan Inglis o Yinglis, en tot far referéncia a la lenga majoritària pus meridionala, malgrat que, lingüisticament, òm pòt parlar d’un biais scientific d’una lenga desparièra.
Los tèxtes medievals de The Brus de Barbour e encara la Cronica de Wyntoun son uèi melhor compresas coma de variacions nordicas de l’anglés medieval que coma una lenga nordica isolada, qu’es çò que foguèt l’scots en aquela epòca. Per ansin, l’anglés ancian de Northumbria o northumbrian arribèt al sud-èst d’escòcia abans del sègle VIIen. En aqueste sègle ja aviá arribat tant al nòrd coma lo flume Forth. E demorèt ailà plan fins lo sègle XIIIen. Pr’amor d’aquò los pròpris angleses coneissián mai l’scots coma la lenga parlada dels angleses al Reialme d’Escòcia, çò que fa pensar que sospechavan qu’èra la meteissa lenga mas qu’èra tanben un dialècte plan singular.
Lo desvolopament de l’scots doncas, se debanèt, mai que mai, per de rasons economicas e socialas. A l’epòca del rei escocés David Ier (1084-1153), l’espandiment dels borgs o vilas nòvas entraïnèt l’arribada de fòrça comunautats nòvas en Escòcia, qu’arribèron, sustot, dempuèi lo sud, çò es Anglatèrra. E de mai en mai angleses venguts dempuèi Yorkshire, a mai d’olandeses e franceses comencèron a ajudar a desvolopar la vida economica de nòvas vilas e vilatges al sud e l’èst escocés.
Una nòva comunautat lingüistica
En aquela epòca l’aristocracia militara medievala escocesa parlava sonque gaelic o normand, e los nòus arribats sembla que comencèron a usar l’scots coma lenga de comunicacion amb d’autras comunautats e puèi tanben coma lenga que los diferenciava dels autres. D’efièch e segon los darrèrs estudis al sud del Forth, a l’èst d’Escòcia e en çò qu’uèi coneissèm coma las Tèrras Bassas, la populacion ja parlava anglés e plan al sègle XIIIen. La sieuna origina coma comunautat diferenta cal doncas la cercar a l’edat anglo-saxona. Totun, e malgrat que foguèron totjorn una minoritat en la region – pr’amor que la majoritat parlava plan lo gaelic escocés, de milièrs de parlaires de gaelic foguèron assimilats per aquela societat. Lo causa qu’aquò provoquèt aquel fach, pasmens, es encara desconeguda pels cercaires uèi lo jorn.
Val pas dire qu’aquelas nòvas vilas e vilatges tanben atraguèron mai d’angleses, mas tanplan de flamencs e d’escandinaus. Los parlaires de gaelic vesins trapèron plan poder parlar amb eles e comencèron atanplan a parlar aquel anglés regional. Lo vocabulari doncas èra germanic amb de paraulas anglesas singularas coma toft (tèrra) guild (associacion de comèrci) o raw (linha d’ostals).
La societat escocesa medievala foguèt, coma fòrça d’autras comunautats lingüisticas medievalas, tanben una societat multilingüe. Aprés la mòrt del rei David Ier, i aviá ja en Escòcia de parlaires de francés (normand), anglés, escocés e encara gallowaynés (pr’amor qu’avián la siá origina en la region tanben plan particulara escocesa de Galloway). E aprés la fin de l’ostal reial dels Dunkeld, de familhas amb origina anglo-francesa, coma los Balliol, los Bruce o encara los Steward governèron Escòcia. E totes –franc del rei Robèrt IIn- parlèron tanplan l’anglés (o scots) Benlèu pr’açò al sègle XVIIen, lo còr politic escocés migrèt a Edimborg, al sud del flume Forth.
Una lenga diferenta
Cossí que siá, als sègles XIVen e XVen l’scots parlat pels escoceses – nomenat Inglis – aviá ja una fòrta influéncia gaelica e comencèt a s’espandir per totas las Tèrras Bassas. A l’encòp òm pòt dire que lo normand èra ja gaireben escandilhat. E lo meteis scots comencèt atanplan a se devesir en tres grands dialèctes; l’scots meridional, lo central e lo septentrional. Lo sieu espandiment se debanèt d’un biais tan lèu que comencèt tanben a èsser usat coma lenga escricha en luòc del latin medieval.
L’scots doncas se desvolopèt lingüisticament amb una fòrta basa vikinga a mai del usatge de paraulas anglesas que daissèron d’èsser utilizadas al sud. De paraulas coma anerly (solet), berynes (tombèl) o encara halfindall (la mitat), d’origina anglo-saxona, demòstran l’evolucion de l’scots medieval. D’autras paraulas an tanben una origina certana francesa (bassynet, troppel o vaward ne serián un bèl exemple).
Mas l’scots, a mai, somèt cèrtas paraulas escandinavas, flamencas, olandesas o del bas alemand, que confirman la migracion de comunautats entièras d’aqueles païses a Escòcia als sègle XIVen e XVen. E, val pas o dire, amb una influéncia giganta del gaelic escocés. Totas aquelas lengas entraïnèron un usatge plan particular del subjècte, los pronoms o encara los vèrbs, que provoquèron una lenga de mai en mai desparièra de l’anglés. E, a mai de tot aquò, la prononciacion venguèt plan diferenta de la de l’anglés del sud.
Totun, los premièrs tèxtes medievals escoceses foguèron pas escriches en scots mas en gaelic, com Gododin d’Aneirin del sègle VIen. En l’an 597 foguèron escrichas divèrsas elegias a Sant Colomba en gaelic e en 597 foguèt escrich Lo Grand Creador (Altus Prosator) en latin. La vida de Sant Colomban tanben foguèt escricha en latin al sègle VIIIen. D’aquela epòca l’scots sonque daissèt lo Sòmi de la Crotz (Dream of the Rood).
Al sègle XVen l’scots ja èra una lenga plan diferenciada de l’anglés, amb una fonetica, ortografia e sintaxi totalament independentas. Quora arribèt l’estandardizacion de la lenga anglesa, l’scots venguèt encara mai e mai diferent de la lenga d’origina meridionala. E, quand Escòcia conquistèt las illas Shetland, al sègle XVen, l’scots venguèt tanben ailà lenga oficiala mas pas lo gaelic pr’amor d’una decision reiala.
Al sègle XIVen l’scots recebèt lo nom d’escocés e lo gaelic foguèt començat a èsser conegut sonque coma irlandés (pr’amor qu’èra una lenga gaelica). Lo primièr còp qu’aquò foguèt escrich es l’an 1494. E dempuèi l’an 1610 mai de 200.000 escoceses se n’anèron al nòrd d’irlanda amb la sieuna lenga pròpria. D’un autre costat plusors cercaires creson uèi qu’almens una part de la literatura irlandesa medievala foguèt escricha en scots mas que demorèt pas fins a l’actualitat. Lo libre Lebor Bretnach auriá doncas una origina escocesa malgrat que uèi sonque ne demòran de copias irlandesas. Encara al sègle XIIIen lo poèta irlandés Gille Brighe escriguèt lo poema Vèrs Damietta (1218) mas pas en lenga gaelica mas en anglés escocés (proto-scots?).
En aquel sègle foguèt tanben escrich en scots lo Roman de Fergus. E pendent la fin de l’edat medievala l’scots èra ja la lenga pus usada literariament pels escoceses, un prètzfach parièr al declin del gaelic escocés.D’aquela epòca i a divèrsas plan importantas òbras en scots coma Lo Brus de Barbour (1375) e considerat lo Chaucer escocés, la Cronica Originala d’Escòcia (d’Andrew de Wyntoun) o encara Lo Wallace del Cèc Harry. Al sègle XVIen l’òbra d’autres autors en scots coma Henryson, Dunbar o Douglas balhan mai d’espròvas de l’usatge de scots coma lenga de la cort escocesa.
Pendent la fin del sègle XVen arribèt la melhor poesia e libres escriches en scots medieval; The Merore de Wyssdome (1490) de Joan Irlanda, lo Libre de la Lei o Secreta Secretorum, arrevirat del grèc ancian a travèrs de l’arabi. L’arribada de l’impremta en 1507 a Escòcia ajudèt a espandir-se mai a l’scots, e dempuèi, la produccion d’òbras en scots venguèt ja generala fins a l’adopcion de l’anglés estandard en 1707 quand Escòcia s’uniguèt a Anglatèrra e perdèt la sieuna independéncia politica mas tanben sociala e culturala. E çò de meteis se debanèt amb l’scots, uèi parlat per mai d’un milion e mièg d’escoceses (d’una populacion de mai de 5,5 milions). Per tot aquò òm pòt dire d’un biais certan, que l’scots aguèt l’edat medievala coma epòca d’aur, al costat d’autras lengas uèi pichonèlas mas encara parladas coma lo gaelic escocés, o l’irlandés, o encara lo catalan o l’occitan.
