Enric Casas Reig : “Del grasal devèm dintinguir entre lo concèpte e lo tèrme “

Enric Casas Reig es Doctorand del Doctorat en Culturas Medievalas e gaudís d’un contracte de cercaire predoctoral a l’Institut de Recèrca en Culturas Medievalas (IRCVM) de l’Universitat de Barcelona. Medievalòc parlèt amb Casas en exclusiva d’un tèma fòrça poliedric, lo Grasal. Per qualqu’uns una relíquia, per d’autres un concèpte. Mas totjorn, fascinant.

Medievalòc.- Avèm de referéncias del Grasal abans de la publicacion de “Lo conte del Grasal” de Chrétien de Troyes?

Enric Casas.- Devèm totjorn distinguir entre lo concèpte e lo tèrme. Lo Grasal coma concèpte literari es una creacion del romancièr Chrétien de Troyes, originari de la Champanha, qu’escriu “Li Contes del Graal” o “Perceval” en vèrses octosillabs apariats entre los ans 1180 e 1190.

Aquel poèta s’aviá fach conegut jol mecenatge de Maria de Champanha, qui li encarguèt “Lo Cavalhièr de la Carreta”, mas en “PERCEVAL” escriu aquel roman dempuèi l’importanta cort de Felip de Flandra. Mas lo tèrme ‘graal’ existissiá ja anteriorament. Martí de Riquer o Joan Coromines sometèron que s’agís segurament d’una paraula d’origina catalana o occitana, pr’amor que documentalment apareis mencionada pel primièr còp en lo testament de 1030 del comte d’Urgelh amb la forma de “Gradal”. Pel contèxt qu’aquel vocable e los sieus derivats (‘grasal’, ‘greal’, ‘grealet’, ‘greala’…) apareisson a la documentacion medievala, interpretam que designavan un objècte de la vaissèla quotidiana, una sòrta de plat.

Chrétien de Troyes transforma aquel objècte quotidian en un de mistic e misteriós. Per trobar los antecedents del concèpte grasalic amb de connotacions misticas, d‘autors coma Roger Sherman Loomis, Jean Marx o Jean Frappier sometèron que nos devèm adreçar segurament a la mitologia celtica e las siás tradicions dels caudièrs magics o de l’abondància, coma per exemple lo caudièr de Dagda o lo de Bran (capable de ressuscitar los mòrts). Sabèm que Chrétien de Troyes coneissiá aquelas tradicions a travèrs de las transmissions oralas dels “bards” bretons que crosavan continualament lo Canal.

De Chrétien de Troyes coneissèm pas gair d‘informacions biograficas, obtenudas en qualqu’uns dels prefacis dels sieus romans. Sabèm qu’èra un “clerc” e que gaudiguèt d’una formacion culta. Tradusiguèt òbres d’Ovidi e escriguèt qualqu‘una òbra poetica (per exemple, un poèma uèi perdut sul rei Marc e Iseut). Aprés, per comanda dels sieus mecenas, escriu aqueles romans arturics que li autrejaràn la reputacion e lo consagraran per la posteritat coma lo paire del roman coma genre literari. Es un autor que joguèt magistralament amb l’ambigüitat e jamai o explica pas tot. Per exemple, ven pas de revelar qué es lo Grasal, objècte que sembla fluctuar entre d‘ancianas cresenças cèltas e la religion crestiana que dominava los tempses en qué visquèt Chrétien.

M.- Chrétien de Troyes liga lo Grasal a la tradicion crestiana?

E.C.- La siá òbra es l’origina de totes los elements qu’ integraran lo mite del Grasal. Doncas, Chrétien incorpòra ja una idèa crestiana. Lo protagonista, Perceval, en un moment de crisi provocada perque la siá recèrca del Grasal donava pas resultats, s’aviá desbrembat de Dieu e cavalcava armat un Divendres Sant, sens respectar la Trèva de Dieu. Es alavetz quand se tròba amb un grop de penitents que lo dirigisson envèrs un ermitan que li ensenharà la vida crestiana e li impausarà una peniténcia per’mor de lo poder tornar a encaminar en la bona direccion. Aquel ermitan li revèla que lo meteis Grasal es una “santa causa” perque conten una ostia consagrada, una neuritud santa crestiana utilizada per alimentar l’ancian paire del “Rei Pescador”.

M.- L’argument de “Lo Conte del Grasal” es un viatge iniciatic del protagonista, Perceval?

E.C.- Totas las narracions arturicas an quicòm de viatges iniciatics de lors protagonistas: los cavalièrs sòrton de la cort per se formar eles meteisses amb l’esperança d’acabar en trobant la riquesa e l’amor en una dama rica, que los apòrte un bon patrimòni e los assegure la descendéncia (per, aital, iniciar un linhatge). La particularitat de Perceval es qu’empren una recèrca desparièra de la dels autres cavalièrs de la Taula Redonda, perque es de caractèr esperital, e a de besonh la conclure amb la trobalha del Grasal. Aquel camin implica una introspeccion psicologica fòrça prigonda, qu’en cap autre roman arturic anterior aviam trobada. En aquel sens, es magistrala la descripcion que fa lo poèta champanhés de l’estonament de Perceval en observar las tres gotas de sang sus la nèu, imatge que li remembra la cara de la siá aimada Blancaflor. Mas la narracion demorarà inacabada e sabèm pas se Perceval poguèt tornar al castèl del Grasal, probablament perque Chrétien de Troyes èra mòrt, doncas qu’avèm pas mai notícias.

M.- Lo succès del roman provoquèt lo començament d’una cèrta “literatura grasalistica”?

E.C.- L’abséncia de fin del roman generèt una expectativa pas resolguda en los legeires, que provoquèt qu’en cinquanta ans la matèria recebèsse de nòvas aportacions. “Lis Conte del Graal” serà completat amb quatre continuaments e dos prefacis. Mas, tamben se compausaran de nòvas òbras que reformularàn lo mite.

Per exemple, Robert de Boron escriu envèrs l’an 1190 “Li Romanz de l’Estoire dou Graal”, en autrejant una origina mitica al Grasal, que situa en lo passat biblic, amb l’incorporacion de Josèp d’Arimatea e qualqu‘unas tradicions oralas legendàrias que situavan aquel personatge evangelic a Bretanha, ont auriá fondada una comunitat crestiana protectritz del Grasal establida a Avalon (que la tradicion ligarà amb Glastonbury). Aital, Robert de Boron concedís al Grasal d‘originas orientalas e lo liga amb la tradicion arturica de las Illas Britanicas mejançant un movement de “translatio” dempuèi d’Orient a Occident, del passat biblic al “present” arturic.

Robert de Boron cristianizèt totalament lo mite. Preteniá far una tetralogia, ont l’istòria del Grasal constituissiá la primièra part e se situava a la Jerusalèm evangelica. Explicariá après lo bastiment del reinatge del rei Artús mercés a Merlin, la recèrca del Grasal de la part de Perceval e, fin finala, la mòrt d’Artús. Segon la version de Robert de Boron, lo Grasal seriá la copa qu’utilizèt Josèp d’Arimatea per reculhir la sang de Jèsus pendent la crucifixion, e amb una cèrta ambigüitat la liga al calici del Sant Sopar. Aquela relíquia es comandada pel meteis Jèsus ressuscitat a Josèp d’Arimatea. Mas dins d’un moment del roman, sembla que lo Grasal designe pas un recipient, mas un libre que conten “los grands secrèts”.

Un autre autor es Wolfram Von Eschenbach, originari de Bavièra, qu’a la debuta del sègle XIII escriguèt en naut alemand lo “Parzival”, roman qu’amplifica lo roman de Chrétien amb una solucion a l’istòria. La siá aportacion recuèlh la vision germanica, que s’aluenha de la tradicion anglonormanda e preten s’apropriar del mite arturic amb de nòvas visions. Wolfram afirmava que Chrétien de Troyes aviá explicada d’un biais marrit l’istòria del Grasal, e qu’el coneissiá la version vertadièra, que li èra arribada mejançant dos misterioses personatges, Kyot lo Provençal e Flegetanis de Toledo. En la siá version, lo Grasal es pas cap de receptacle, mas una pèira amb cèrtas proprietats e capacitats que recep lo nom de “Lapis Exillis”. En un poèma germanic posterior, “Wartburgkrieg” (1240-1260), lo sieu anonim autor convertís aquel Grasal de Wolfram en una pèira que se desprenguèt de la corona de Lucifèr.

Avèm tanben lo “Perlesvaus”, òbra anonima elaborada entre 1190 e 1200, atribuida per l’autor a Josephes, un supausat filh de Josèp d’Arimatea, e qu’incorpòra la pròsa coma tecniciana literària. Aicí lo calici es sonque una de las multiplas formas que pòt adoptar lo Grasal.

A l’entorn de l’an 1230 trobam la “Queste del Saint Graal”, roman tanben redigit en pròsa e anonim, e mai que a estat relacionat amb d‘ambients prèps a la mistica cistercenca. Es comprés dins lo grand cicle arturic del sègle XIIIn conegut coma “La Vulgata” o “Lancelot – Graal”. A la “Queste” totes los cavalièrs de la Taula Redonda se dirigisson a cercar lo Grasal, mas s’establís una clara division entre la Cavalariá Terrenala que fracassarà (representada per Lancelot, Gauvain, Ectòr…) e la Cavalariá Celestiala que trionfarà, conformada per la triada que forman Bohort, Perceval e l’autentic protagonista d’aquel roman, lo pur e perfièch Galaad. En aquela version, se sona que lo Grasal es l’escudela ont foguèt servit l’anhèl pascal pendent lo Sant Sopar.

Doncas, pendent cinquanta ans, entre los ans 1180 e  1230, se configurèt lo mite del Grasal e se produsiguèt aquò que Victòria Cirlot nomena la “poetica del Grasal”. En totas aquelas òbras vesèm que lo Grasal es descrich de manièras fòrça divèrsas. Quitament los miniaturistas dels manuscrits lo representèron jos formas desparièras. Poiriam dire que la caracteristica predominanta del Grasal es la siá variabilitat tan ambivalenta. Cresi que Francesco Zambon acèrta quand parla de la “Metamorfòsi del Grasal”.

M.- Qualque relacion entre lo Catarisme e lo Grasal?

E.C.- Los Catars jamai faguèron pas cap de referéncia al Grasal, e mai que foguèron contemporanèus als romans grasalics. Son domenis totalament diferenciats. Al sègle XIXn, dins lo contèxt del “revival” medieval, tornèt l’interès pel Grasal, e qualques autors pretenguèron lo ligar al Catarisme. Escrivans occitans d’aquela epòca, amb la tòca de recuperar la considerada istòria d’esplendor medievala occitana, escriguèron de romans que ligan de templièrs, de trobadors, de Catars o Montsegur amb lo Grasal, coma per exemple, “Montsalvat” de Pierre-Barthélemy Gheusi (1900). Anteriorament, l’an 1893, Joséphin Péladan aviá creada l’Òrdre de la Ròsa+Crotz del Temple e del Grasal.

M.- Trobam posteriorament los estudis d’Otto Rahn.

E.C.- Quand Rahn arribèt a Occitània als ans 1930, èra pas encara ligat a l’estructura del nazisme. Mas en los ambients culturals d’Alemanha començava la difusion de las teorias sul gloriós passat arian, comprés coma una anciana comunautat d’extrèma puretat. Otto Rahn mesclèt aquelas idèas amb la “puretat” de las comunitats cataras e l’episòdi de la Crosada contra los Albigeses, qu’el cresiá que Wolfram Von Eschenbach aviá codificat dins lo sieu “Parzival”. Aprés, collaborèt amb las SS nazis, perque Heinrich Himmler se mostrèt interessat en lo sieu libre “La Crosada contra lo Grasal” (1933). Mas, malgrat aquela “adesion”, Rahn èra pas comòde amb aquelas relacions amb lo Tresen Reich e l’an 1939 desapareguèt en d‘estranhas circonstàncias, pauc temps après d’aver escrich “La cort de Lucifèr” (1937).

Abans, dins del domeni del Romanticisme, a Alemanha lo mite del Grasal aviá agut fòrça difusion mercés a l’opèra “Parsifal” de Richard Wagner, que s’inspira en lo protagonista del roman de Wolfram, e mai se, vertadièrament, Wagner readaptèt nauament lo mite.

M.- Divèrses endrechs coma Leon o Valéncia defendon possedir lo Grasal.

E.C.- La Glèisa crestiana jamai s’es pas prononciada sul tèma, perque considèra qu’aperten pas al sieu domeni. Aicí, avèm dos concèptes, la relíquia del Sant Calici de Crist e lo Sant Grasal, que qualques autors medievals associèron, mas pas totes. Tant a Leon coma Valéncia pretenon ligar lo Sant Grasal amb la supausada Copa de Jèsus que eles possedisson, amb la tòca de s’apropriar del mite del Grasal e s’autrejar a eles meteisses una exclusivitat qu’ensajan espetar economicament. Mas degun pòt pas dire que possedisca una relíquia fisica que siá lo Sant Grasal, perque aquel concèpte aperten al domeni de la literatura arturica. Aiçò implicariá autrejar de materialitat a un objècte simbolic, qu’es absurd.

M.- Es lo Grasal lo mite intemporal e contunh que cerca mai la transcendéncia de la persona umana e lo contacte amb la divinitat?

E.C.- Totalament. Es un dels mites qu’a perdurat (e contunha uèi amb vigor) pendent lo cors de l’istòria. Amb la literatura medievala grasalica los cavalièrs cercan una transcendéncia al delà de se maridar amb una dama que los porga de riquesas. Lo Grasal es una tòca vitala e esperitala que requerís una recèrca qu’es mai interiora qu’exteriora.

Se comparam amb los tempses actuals, vesèm que la religion a perdut d‘ascendéncia en la nòstra societat, aital que las personas cercan d’autres referents esperitals. Es aicí ont assajan de subreviure los nòus movements esoterics, qualqu’uns que s’apròprian del simbòl del Grasal en lo manipulant a lors convenenças.

M.- Fas un trabalh fòrça exaustiu per l’Universitat de Barcelona sul Grasal. Quina es la tiá linha d’accion?

E.C.- Lo mieu estudi mostrarà l’influéncia del Grasal als territòris de l’anciana Corona d’Aragon, particularament dins la literatura en lenga catalana. Comenci dempuèi l’epòca medievala, mas ai la pretension d’arribar a analisar fins als tempses actuals.

M.- Fin finala, qué es l’IRCVM?

E.C.- Es l’Institut de Recèrca en Culturas Medievalas, integrat a l’Universitat de Barcelona, qu’agròpa de cercaires que trabalhan lo mond medieval dempuèi desparièras visions. Amb una vocacion d’interdisciplinarietat entre desparièrs collectius (istorians, filològs, paleografs e diplomatistas, istorians de l’art…), l’IRCVM constituí un espaci de dialòg e partatge d’idèas. D’aquela manièra, dins de l’institut s’intègran de divèrses grops e de projèctes de recèrca. Per exemple, en lo mieu cas, coma cercaire predoctoral de l’IRCVM, fau partida d’un projècte de recèrca que trabalha la lirica medievala de votz femenina.

Mas, a despart de constituir una infrastructura que possibilita la recèrca academica, l’IRCVM possedís tanben una fàcia educatritz, doncas qu’organiza lo Mastèr e lo Doctorat en Culturas Medievalas de l’UB.

E, en tresen luòc, IRCVM a una vision divulgativa. Recomandi que nos seguissètz a travèrs del nòstre web (www.ircvm.ub.edu) e las nòstras rets socialas (Facebook, @IRCVM a Twitter, ircvm_ub a Instagram) per conéisser las nòstras activitats, qu’acostuman a èsser dobèrtas a totes (qualques unas d’elas son tanben telematicas, e mai se recomandam i assistir presencialament). Abitualament las activitats son penjadas al nòstre canal de Youtube (https://www.youtube.com/@ircvm2243).

Una Entrevista de Francesc Sangar