LO CATALAN MEDIEVAL (2)
Christian Andreu.- Al sègle XIIIen e XIVen òm considèra Ramon Llull coma lo creador de la literatura catalana medievala pus modèrna. Llull escriguèt una òbra gigantassa, amb mai de 250 títols en catalan, latin, occitan o arabi. Tanben creèt una escòla de missionaris crestians car voliá conquistar religiosament lo nòrd african. Uèi ne son demoaradas plusors òbras sieunas, mas benlèu una de las pus conegudas al mond literari medieval son lo Fèlix o encara lo Libre de Meravilhas. E la qualitat de son trabalh foguèt pas sonque reconegut a nivèl catalan mas europèu e mondial.
Mas lo catalan medieval evolucionèt sonque pas pr’amor de Llull. La corona catalana conquistèt divèrses reialmes italians – Sicília, Corsega e puèi Napòls – e aquò entraïnèt una tras qu’importanta influéncia en la literatura e lo govèrn catalans, mai que mai pr’amor que l’umanisme italian ja començava a s’espandir pertot.
Un dels escrivans que tanben patiguèt prigondament aquela influéncia foguèt Bernat Metge. La siá òbra màger es Lo Sòmi, escricha en 1399. Mas que tanben i aguèt d’autres autors que patiguèron l’influéncia de l’umanisme italian; dont Andreu Febrer, Pere March o Pere Torroella. E se Catalona començava a patir un cèrt declin pr’amor de la politica al sègle XIVen, lo País Valencian balhariá a la literatura medievala catalana encara de nòms famoses coma Francesc Eiximenis o encara Anselm Turmeda.
L’edat d’aur valenciana
En 1410 lo darrièr sobeiran autoctòn catalan, Martin Ier, morís sens filhs. De valencians, d’aragoneses e de catalans causiràn un rei castelhan en 1412 Ferrand Ier, e aquò e l’òrra guèrra civila que patiguèt puèi Catalonha – qu’arribèt fins a separar-se politicament de la Corona d’Aragon en tot se proclamar independenta – provoquèt un declin prigond en la literatura pus septentrionala. Totun, al sud, lo Reialme de València vendrà luòc de naissença de plusors figuras literàrias d’una gigantassa qualitat: Jordi de Sant Jordi, Jaume Roig, Joan Roís de Corella…e en poesia naisserà ara lo màger poèta medieval catalan; Ausiàs March.
Cal un libre entièr per parlar de l’òbra de Joanot Martorell e son Tirant Lo Blanch, un òbra màger medievala a nivèl mondial. Òm pòt pas definir encara plan l’influéncia qu’aquel roman fantastic de cavalièrs qu’aguèt en plusors païses en d’autras lengas europèas, ja al sègle XVen. Mas Martorell es sonque un de mai, car, a l’epòca, la literatura medievala catalana èra mand d’arribar al nivèl pus naut, abans de patir una crisi generala a la fin de l’edat medievala.
L’importància doncas de la lenga e literatura catalanas a l’edat medievala foguèt pas mendre a nivèl europèu. Òm pòt restacar un luòc important al costat d’autras lengas medievalas europèas màgers coma la francesa, l’anglesa o la castelhana. Pr’amor que, de primièr, i aguèron las Cronicas medievalas reialas, puèi arribèron d’autors tras qu’ordinàris, coma Raimond Llull e puèi encara d’autres coma Jordi de Sant jordi o Joanot Martorell.
Llull confirmèt qu’òm podiá parlar plan de sciéncia en lenga vulgara – catalan – e pas pus en latin. Mas tanben de drech, de religion, de filosofia, de politica. Benlèu pr’amor que lo govèrn catalan reial li donèt tot lo supòrt. E, per ansin, quand foguèron publicadas d’òbras coma lo Blanquerna o lo Libre de la Cavalariá, foguèron reviradas lèu a d’autras lengas europèas. Un fenomèn que sonque se debana uèi amb las lengas pus importantas.
Val pas dire que l’espandiment de la lenga catalana medievala arribèt al còp que i aguèt un espandiment politic: en 1229 Catalonha conquistava Malhòrca, e València en 1233. Puèi arribèt la conquista de Sicília en 1282, e Sardenha en 1327, e Grècia e Neopatria a la fin del sègle XIIIen. De remembrar que, en Sardenha, lo catalan encara es parlat uèi a la vila de l’Alguer. La sieuna origina es medievala.
Un long camin
Lo camin foguèt long, plan long. Se lo catalan parlat del sègle VIIIen, quand òm pòt confirmar que i aguèron los primièrs parlaires d’aquesta lenga, foguèt sonque un dialècte mai – benlèu lo pus meridional – de l’occitan, al sègle XIVen e XVen ja èra una lenga desseparada que formava una comunautat lingüistica diferenta de l’occitana. E la siá literatura es una espròva del camin recorregut.
Sonque cal un exèmple per o mostrar. Al sègle XVen, quora lo poèta valencian Ausiàs March comencèt a esciure poesia, tota la poesia catalana èra escricha en occitan. E parlam del sègle XIVen e pas lo sègle VIIIen. Car March foguèt lo primièr autor de lenga catalan que liurèt a la meteissa d’occitanismes. Mas aquò se debanava pas volontariament; lo catalan e l’occitan èran tan semblants que los poètas catalans avián pas cap de problèma per escriure en occitan aisidament. Uèi se debana çò de meteis amb cèrtas formas dialectalas de l’occitan e lo catalan oral. Un catalan – o valencian o malhorquin – pòt comprene plan un lengadocian – un provençal es mens aisit e aquò arriva pas quand parlam del gascon -. Aquò demòstra l’union culturala entre Occitània e Catalonha al long de tota l’edat medievala, car òm pensava sovent qu’èra la meteissa lenga. E quand lo catalan venguèt totalament independent arribèt lèu lèu lo declin.
Foguèt un procés de trincament, de desseparacion culturala que comencèt en 1213 aprés la Batalha de Murèth. Puèi, e al long del sègle XIIIen, la frontièra politica arribarà mai al sud. E seràn justament los parlaires de catalan e los poètas de lenga catalana los que balharàn una vida mai longa a la cultura occitana al mond. Pr’amor que, pendent la fin del sègle XIIIen la poesia trobadoresca es gaireben a mand de morir en Occitània. Mas, mai al sud, de poètas catalans, valencians e malhorquins – que benlèu ne sabon pas res – contunhan d’escriure poesia en occitan. E o faràn fins a l’epòca de Ramon Llull.
A nivèl escrich, totun, çò de pus important foguèt la neissença ja a l’epòca medievala d’una sòrta de lenga estandardizada, creada per la cancelariá reiala. Aquò foguèt un prètzfach plan important a nivèl lingüistic, car uèi encara i a de lengas qu’arribèron pas jamai a aquel nivèl. Mas, la resulta foguèt que, al sègle XIVen, totes los escrivans utilizavan la meteissa lenga dempuèi Atenas fins a Alacant.
Alara neisserà çò que los cercaires uèi classifican coma catalan classic. Es pas pus catalan medieval malgrat que se desvolopèt als sègles XIVen, XVen e encara al sègle XVIen. Lo castelhan es pas encara fòrt e la siá preséncia encara es mendre. Puèi arribaràn la pèsta, la grèva crisi politica de 1412, las guèrras civilas catalanas e l’enfonzament del comèrci catalan qu’entraïnarà un prigond declin politic mas tanben social e cultural dins la nacion catalana.
Es vertat qu’uèi lo catalan es una lenga pichonèla, al costat de gigants lingüistics coma lo castelhan, lo francés, l’anglés o l’alemand. Mas òm se seriá enganat se pensèsse que çò de meteis se debanèt a l’edat medievala. Lo catalan medieval, nascut de l’occitan, foguèt una de las lengas pus importants de l’Euròpa mediterranèa. E la siá comunautat una de las pus omogenèas d’aquela region. Benlèu cal remembrar çò que diguèt l’almiral Rogièr de Lauria a l’epòca de las siás victòrias contra los enemics de Catalonha; Lo Mediterranèu es una mar ont tanben lo peissum parla catalan. L’imatge es surrealista, uèi lo jorn, mas fa pensar sus l’importància del catalan medieval e la siá granda influéncia sus de lengas vesinas europèas. E aquò sonque se debanèt pendent l’edat medievala.
