LO BASCO MEDIEVAL (e 2)
Christian Andreu.- Lo Reialme de Navarra ajudèt relativament lo basco, car aquesta lenga foguèt jamai oficiala al reialme navarrés. Primièr foguèt lenga oficiala de la cort lo latin e puèi l’occitan e lo navarrés (lenga romanica parlada a la val de l’Ebre ancesora dirècta de l’aragonés) malgrat qu’aquestas doas lengas foguèron plan minoritàrias al costat de l’usatge del basco en de tèrras navarresas.
Justament las primièras paraulas escrichas en lenga basca son trobadas al costat dels primièrs tèxtes escriches en lenga castelhana, d’aperaquí lo sègle Xen. Son de linhas escrichas en euskera, navarrés o aragonés e castelhan, al costat del tèxt d’un codèx e son conegudas uèi amb lo nòm de Glosas Emilianenses. Lo codèx foguèt trapat al Monastèri de San Millán de la Cogolla, en La Rioja, e pas en Navarra, luòc fronterièr entre la lenga basca pus meridionala e una nòva lenga que naissiá a l’epòca : lo castelhan.
Pas gaire posterior es un autre tèxt plan important per l’istòria del basco ; en 1025 òm escriguèt la Reja de San Millan, un escrich ont òm parla d’aquelas comunautats que devon balhar d’elevatge als monges de biais annadièr. Lo tèxt es descrich per fòrça cercaires coma plan arcaic. Encara en l’an 1167 òm coneis un acòrdi entre l’evesque de Pampalona e cèrt comte, escrich en « lingua navarrorum », çò es, en basco.
E, malgrat que lo basco èra parlat per la granda majoritat dels abitants d’aquel reialme e tanben en defòra d’aquel, al sègle XIen, la lenga basca patís una reculada estonanta ; dempuèi la còsta gascona arriba pas ja a Eusa, nimai Tarba, per l’oèst. Es pas pus parlat en çò que serà Catalonha e es pas gaireben parlat mai enlà de Jaca, en l’Aragon actual e justament lo monastèri de San Millan de la Cogolla en La Rioja n’es la frontièra pus meridionala abans de virar tornarmai vèrs la mar e trobar los darrièrs parlaires de basco en çò qu’uèi es Cantabria.
La naissença de nòus reialmes, coma lo Comtat de Castilha que puèi serà reialme ajudarà pas lo basco franc d’excepcions. Per ansin, en l’an 1239 lo rei castelhan Ferran IIIen acordarà als abitants del vilatge riojan d’Ojacastro lo drech de parlar la lenga basca tanben davant lo jutge, mai que mai pr’amor qu’aquel grop de parlaires de basco de La Rioja coneissiá pas e aviá pas jamai conegut la lenga castelhana, malgrat èsser en La Rioja e pas en Euskal Herria.
Tot çò de contrari se debanariá gaireben un sègle aprés, en 1349, quand foguèt enebit de parlar de lengas diferentas a l’aragonés al mercat d’Òsca– benlèu pr’amor que i demoraravan ja pas gaire parlaires e la majoritat dels abitants comprenián pas pus aquela lenga – e doncas se pòt pas vendre o comprar pus en arabi, josieu o basco. Cossí que siá, lo basco encara foguèt parlat en aquel territòri, segon mai d’un cercaire, encara fins a la fin del sègle XIVen.
Lo declin territorial
La discussion sus las causas que provoquèron la reculada territoriala del basco dempuèi lo sègle Xen e mai tard fins al sègle XIIIen, quora la frontièra territorial basca demorariá aperaquí mai o mens cossí es uèi lo jorn, es encara viva a l’actualitat. De lengas romanicas coma l’occitan, l’aragonés o lo castelhan començaràn a viure una edat d’aur que sonque finiriá a la fin del sègle XVIen amb lo començament del declin de qualcunas d’aquelas lengas. Lo prestigi e tanben l’usatge – per lei – d’aquelas lengas davant d’autras coma lo basco – e dempuèi lo sègle XVen tanben lo francés – ne poiriá èsser una causa basica. Pasmens, lo debat es encara dubèrt i a pas res definitu sus aquel prètzfach.
Mas pendent la fin del sègle XIIIen, la realitat lingüistica del basco es plan desparièra de la situacion que s’èra debanada pendent lo començament de l’edat medievala : Lo basco es pas pus parlat per la majoritat dels abitants – o pas gaire –de vilas de la còsta coma Baiona nimai en Pau. Al sud dels Pirenèus, la frontièra es plan situada ara ja a l’oèst de Jaca e de vilas meridionalas coma Olite e Estella serián los darrièrs luòcs ont encara es parlat. Puèi sonque demoran de parlaires de basco en çò qu’uèi es lo País Basco actual. Pas gaire mai enlà.
La paradòxa lingüistica del basco, una lenga que fa milièrs d’ans qu’es parlada en aquela region del sud-oèst europèu, arribarà a la fin de l’edat medievala e lo començament del sègle XVIen. La reculada territoriala vendrà pas tan granda – d’efièch pas gaire mai fins a uèi lo jorn – mas començarà la renaissença de fòrça lengas europèas e tanben del basco e lo sieu usatge, justament pr’amor de la publicacion del primièr libre en basco Linguae Vasconum Primitiae, escrich per un curat de Bordèus en 1545, e que representa la naissença del basco escrich –o descobèrt fins ara – e li balharà un prestigi abans desconegut e qu’entraïnava assimilar lo basco amb una sòrta de patuès. Dempuèi ara lo basco es una lenga mai, benlèu la pus anciana del continent.
En 2021 foguèt descobèrt un libre en Itàlia amb d’escrituras en basco. Es lo De rebus Hispaniae memorabilibus, de l’an 1496, çò qu’entraïnariá una naissença anteriora a la lenga basca escricha. Aquò e d’autras descobèrtas recentas confirman que foguèt la lenga parlada per la majoritat dels abitants d’Euskal Herria al long de tota l’epòca medievala, tanben pels nòbles – car se non podián pas res comprene dels serfs-. Dempuèi alavetz l’importància del basco venguèt màger, mai que mai dempuèi mejan sègle XXen, pr’amor de la sieuna istòria, que situariá aquela polida lenga coma la pus anciana d’Euròpa e que foguèt plan mai parlada al continent. Segon sembla los Pirenèus son lo darrièr luòc ont los bascos resistisson de lengas exterioras romanicas, qualcunas pas nascudas encara pendent l’edat d’aur d’espandiment geografic del basco al sègle Ven, coma lo francés o l’espanhòl.
Estudiar amb mai prigondor aquesta lenga poiriá balhar, uèi lo jorn, una escasença tras qu’ordinària sus la lenga medievala pus anciana e que foguèt, al còp, lenga familhala de centenars de milièrs de personas al sud-oèst europèu. Un prètzfach brica comun e que demòstra l’importància d’aquesta lenga, mai enlà de la classificacion lingüistica qu’òm li pòsca donar. Car foguèt e es encara una de las lengas pus importantas de la planeta pr’amor de la sieuna antiquitat.
