L’IRLANDÉS MEDIEVAL

Christian Andreu.- L’irlandés medieval, tanben conegut coma irlandés ancian (Sean-Ghaeilge)  es la forma pus anciana de gaellic escrich. Foguèt parlat pendent la nauta edat medievala, çò es entre los sègles VIen e IXen. Los primièrs tèxtes escriches son d’aperaquí l’epòca del sègle VIIIen e fins a l’an 850. Totun, foguèt pas lo solet irlandés parlat pels irlandeses. I aguèt una epòca de transicion e puèi, dempuèi l’an 900, òm comencèt a parlar çò qu’uèi es conegut coma Irlandés Mièg. Aquel tipe d’irlandés, l’irlandés ancian, es considerat uèi coma l’ancessor de l’irlandés actual mas tanben del gaellic parlat en l’illa de Manx e tanben lo gaellic escocés d’uèi lo jorn.

Coma gaireben totas las lenga ancianas es pas una lenga aisida. Totas las lengas que i a dins lo grop conegut coma proto-indoeuropèu an declinasons al genre (masculin, femenin e neutre), a mai de tres cases de quantitat (singular, dual e plural). Mai complèx encara es lo nom amb cinc cases (nominatiu, vocatiu, acusatiu, datiu e genitiu). Per ansin, foguèt una lenga plan singulara uèi, mas a l’epòca plan comuna.

L’ancian irlandés forma part de la familha de lengas cèltas e mai encara quand es dins lo meteis grop que d’autras lengas indoeuropèas coma l’italian, l’indoarian o encara las lengas germanicas. En mai d’aquò, es la lenga ancessora maire de mai d’una lenga cèlta actuala, coma l’irlandés modèrn, lo gaellic escocés o encara lo cèlta parlat a l’illa de Manx.

Los primièrs tèxtes o paraulas escrichas en irlandés ancian son aquelas trobadas en d’escrituras sus de pèira, plan primitivas, que pòdon èsser situadas entre los sègles IVen e VIen. Puèi òm trapa los primièrs tèxtes en d’escrituras lateralas en de libres escriches en latin. Son de libres uèi que demòran en de monastèris alemands, italians, franceses, soïsses o austriacs, mas pas irlandeses.

L’Omiliá de Cambrai es, benlèu un dels pus ancians tèxtes amb d’escritura en irlandés medieval. Òm pensa qu’es un libre escrich al sègle VIIIen. Un autre seriá lo Libre d’Armagh, del sègle IXen. Mai exemples de libres menats en defòra d’Irlanda per religioses irlandeses pòdon èsser trobats en Karlsruhe, Florença o París.

Una lenga plan, plan anciana

L’irlandés medieval es doncas una de las lengas pus ancianas d’Euròpa. Las escrituras del sègle IVen sus de pèira demòstran que la lenga ja èra parlada e plan pendent l’edat antica. Dos dels exemples pus celèbres d’aquel estadi de la lenga irlandesa son, benlèu, la Confessio de Sant Patrici e la Letra a Coroticus e uèi dins lo Libre d’Armagh. Amedós serián del sègle Ven.

E los autors ? L’evesque Palladi, segon confirmèt Prospèr d’Aquitània, ne seriá un dels primièrs, amassa amb Pellagi. E Coeli Seduli  tanben foguèt irlandés e escriguèt en aquela lenga (Siadal). Mai longues son los tèxtes de Sant Patrici, la Confessio e l’Epistòla. Son d’aperaquí l’an 812. Tanben foguèt plan importanta a l’epòca Sant Columban. (543-615), fondator de plusors monastèris al continent europèu.

Ja al sègle VIIen semblariá que plusors autors començan a daissar d’escriure sonque en latin. Dallan Forgaill es lo primièr autor qu’escriguèt en irlandés medieval l’Amra Coluim Chille, una elegia poetica en l’an 597. I a de paraulas que son tant ancianas qu’uèi pòdon pas èsser compresas. Pas gaire aprés, foguèt escricha la Luccreth moccu Chiara, una amassada de poèmas que parlan de l’istòria d’Ulster.

Segon de cercaires coma Kuno Meyer, la prosa de l’epòca es ja plan estandardizada e òm pòt doncas sospechar que son la conclusion d’una cultura anteriora plan anciana. D’entre las annadas 900 e 1050 son lo libre Lebor na Huidre e lo Libre de Leinster (1055). Son d’òbras d’art que demòstran que l’irlandés coma lenga e coma cultura a res a envejar a d’autras lengas e culturas continentalas pus modèrnas.

Sonque l’Academia Reiala Irlandesa de Dublin a mai de 1.500 manuscriches medievals en irlandés. Son de pòemas cuèrts mas tanben i a de longas sagas. D’autras bibliotècas europèas importantas qu’an de libres medievals escriches en irlandés son lo Musèu Britanic, o la Bibliotèca Reiala de Brussèlas. Val pas dire que los tèxtes pus ancians parlan totjorn d’istòrias paganas. Puèi arribaràn las vidas de sants crestians. E amb aqueles la poesia pas religiosa. La divèrsitat es enòrme amb de gramaticas, de vocabularis, e de libres scientifics d’astronomia, de geografia o de medecina. D’efièch, la lenga irlandesa medievala es una de las qu’òm poiriá dire que son gigantassas per la siá produccion e influéncias en d’autras lengas contemporanèas. Mas tota foguèt escricha en prosa.

De genres desparièrs

L’epica irlandesa medievala se desvolopèt al long de mai de mil annadas.  Sonque al Libre de Leinster òm parla ja de mai de 187 sagas. Lo poèta màger foguèt Ollam. Coneissiá de memòria mai de 250 sagas que podiá plan cantar; de batalhas, d’atacas, de caunas, de viatges marins, de mòrts, d’aventuras, de sètges, de chaples o de fenomèns naturals son la tematica d’aquelas sagas. E se òm las coneissiá pas totas òm considerava qu’èra pas bon poèta…