LO JOVE GASTON FEBUS
Francesc Sangar.- L’ostal comtal de Fois estendèt lo sieu poder pendent sègles en los sieus fèus a l’entorn de la sarrada pirenenca, mas lo personatge que destaca sus totes los sieus autres membres, es Gaston “Febus” IIIn de Fois e Xn de Bearn. Encara per las carrièras de la capitala de l’Arièja e al Bearn trobam la tralha del sieu remembre, en monuments, carrièras e dins lo meteis Castèl de Fois, lo simbòl indiscutible de la vila amb la siá unica siloeta. Bona part de la siá vida es coneguda mercés a las “Chroniques” contemporanèas de Jean Froissart, al capítol “Voyage en Bearn”, ont vanta l’esplendor de la siá cort e lo bon govèrn del sieu comte.
Un sobeiran bearnés
Nasquèt lo jorn 30 d’Abril de l’an 1331, mas existisson de dobtes sus lo sieu luòc de naissença, al meteis Fois o a Ortés al Bearn. Eretèt lo jorn 26 de Setembre de l’an 1343, coma unic filh legitim e amb solament dotze ans d’edat, del sieu paire Gaston IInd lo Paladin (que moriguèt en luchant près de Sevilla contra los musulmans, grèvament ferit pendent lo sètge a Algeciras), los títols e las proprietats del Comtat de Fois e lo Vescomtat de Bearn, e d’autres fèus mendres, entre eles lo Vescomtat de Marsan, mas que configuravan lo sieu linhatge coma un dels ostals nòbles mai importants e poderoses de las tèrras occitanas.
Lo meteis Gaston Febus èra considerat per qualqu’uns coma lo “Prince dels Pirenèus” o lo “Comte Sol” (nom qu’evoca al posterior “Rei Sol” francés Loís XIVn dels sègles XVII e XVIII), e mai se malurosament pel sieu linhatge, los sieus fèus èran dividits e desseparats territorialament pels fèus d’autres nòbles, entre lo blòc de Fois e lo del Bearn.
L’union dinastica entre ambedós fèus aviá començat après lo maridatge l’an 1252 entre lo comte Rogièr Bernat IIIn de Fois e Margarideta de Moncada, vescomtessa de Bearn. Al vescomtat de Bearn serián aponduts los vescomtats de Marsan e de Gavardan, e dins lo comtat de Fois, lo domeni partejat sus las Vals d’Andòrra. Una de las tòcas del govèrn feudal del linhatge dels Gastons èra justament aténher la continuitat dels sieus fèus, separats territorialament per la Bigòrra e lo Comenge, proprietats d’autres senhors feudals.
Per la siá joenessa la siá maire, Aliènor de Comenge, exerciguèt de regenta dels sieus domenis e fèus fins a la siá majoritat d’edat, considerada solament dos ans après. En una epòca que los nòbles aprofechavan quina oportunitat que siá per ensajar d‘anullar los vassalhatges respècte d’autres senhors feudals, sustot s’èran mendres d’edat, la comtessa maire Aliènor decidiguèt visitar pendent un an totes los nòbles vassalhs de l’Ostal de Fois e Bearn, e los obligar a jurar lo vassalhatge feudal envèrs lo sieu filh Gaston, present en totas aquelas ceremònias, per evitar cap d’assag de rebellion senhoriala.
Simultanèament, Gaston Febus se comprometiá pendent aquel acte a respectar las legislacions e las costums dels sieus fèus. Aquela virada serviguèt al jove comte tanben per conéisser la realitat de las siás proprietats.
Coneissèm que gaudiguèt d’una granda educacion, en una epòca que fòrça nòbles possedissián pas cap de sòrta d’instruccion a despart de la guèrra. La siá coneissença basica provenguèt d’una enciclopèdia escricha en latin al sègle XIII, e tradusida vèrs l’an 1350 a la lenga occitana nomenada “L’Elucidari”, compausada de vint libres amb la sabença conservada provenenta de l’Antiquitat classica e del mond musulman. Gaston aguèt totjorn presents los ensenhaments d’aquela enciclopèdia, qu’en un vèrs del sieu prefaci establissiá tota una declaracion d’intencions, “Per fòrt dezir de tot saber ardia”.
