L’ONGRÉS MEDIEVAL
CAM.- L’ongrés es uèi la sola lenga del grop de lengas ongresas que demòra en Euròpa. Totun, es una lenga qu’es estada parlada en Ongria e de regions vesinas dempuèi la conquista d’aquela region dels Carpats lo sègle IX.
La lenga ancessora de l’ongrés se desseparèt del sieu grop lingüistic pendent l’epòca del Bronze. Puèi cal esperar fins al sègle X per poder trapar de troçes de tèxt escrich en ongrés ancian. Son de paraulas isoladas dins un tèxt en ongrés de gaireben lo sègle XII. Es lo coneguda Pregaria Funerària de l’an 1192. D’un autre costat, la primièra version de la Bíblia en ongrés es de l’an 1416.
Çò que los cercaires d’uèi coneisson coma ongrés ancian pòt èsser situat entre los sègles IX e XVI. De remembrar que, pendent lo sègle XVI, Ongria patiguèt l’envasion otomana e lo nivèl cultural de tota la populacion demeniguèt plan. Amb l’Umanisme, pasmens, arribèt la renaissença culturala ongresa e lo primièr libre imprés en ongrés es de l’an 1533. Foguèt imprés a Cracòvia (Uèi Polonha). Es una revirada parciala de la Bíblia, de Benedek Komjáti.
Lo primièr còp que foguèt revirat lo Nòu Testament arribèt de la mand de János Sylvester en 1541. Sylvester tambe escriguèt en 1539 la “Grammatica Hungarolatina”, lo primièr estudi scientific d’aquela lenga. De soslinhar qu’aquelas versions de la Bíblia, malgrat tot, son pas consideradas protestantas mas catolicas. Lo primièr libre protestant en ongrés publicat, tanben en Cracòvia, es de l’an 1535, l’Argument d’Imze Ozorai.
Una istòria plan longa
Las primièras paraulas ongresas, segon dison los cercaires uèi, son de l’epòca preïstorica e plan semblantas al finés ancian. Totun, demest lo quatren e lo segond milièr abans lo Crist l’unitat d’aquel grop lingüistic se trinquèt, e una part de la populacion se n’anèt a l’èst, del còp que fineses e ongreses se n’anèron vèrs l’oèst. Aperaquí l’an 1.000 aC encara èran lo meteis grop. Puèi, tanben se dessepararián.
En aquela epòca los ancessors dels ongreses se n’anèron vèrs lo sud dempuèi las Montanhas dels Orals. E l’ongrés se desseparèt, fin finala, de l’ancian finés. Los ongreses tanben cambièron lor tipe de vida e venguèron nomadas. Après un long viatge arribèron a la Mar negra. L’estat dels Uns d’Atila d’aquela region includissiá tanben la populacion ongresa.
Puèi, los ongreses trobèron los turques de Gök (sègle VI) e los ongreses comencèron a escriure. Puèi tornèron a se n’anar, mas ara vèrs lo l’oèst, ont trobèron los magiars. Es pas fins a l’an 896 quora los ongreses arriban a l’actuala Ongria e comencèron a crear un nòu estat, lo principat d’Ongria. Puèi ataquèron als francs e als bizantins.
En aquela epòca i aviá una frasa de paur entre los europèus, una que confirmava que Dieu sonque ajudariá l’òme se desfachava los ongreses ( A sagittis Hungarorum libera nos Domine). Om pòt trapar aquela frasa en la Cançon dels Susvelhaires de Modena de l’an 924.
Los ongreses se nomènan magiars, lo nòm d’una de las pus anticas tribús ongresas (Ongria benlèu vòl dire segon qualcunes cercires Las Dètz Tribús). E Vòl dire Òme que Parla. Lo nòm Ongria nasquèt pas fins al sègle XIII. A la Gesta Hungarorum. I a fòrça paraulas ongresas d’aquela epòca qu’an una origina turca. D’autres sons pus ancians foguèron perduts (mas los fineses encara los an).
Per ansin, e ja amb los ongreses en Ongria dempuèi lo sègle X la populacion ongresa contunhèt de créisser, e aperaquí lo sègle XV, l’ongrés ja èra parlat per mai de 3 milions d’ongreses. D’aquela epòca son las primièra letras escrichas en ongrés. Totun, aquela cultura tombèt quora arribèron los turcs. Cal conéisser qu’après la batalha de Mohacs de 1526, los turcs envasiguèron Ongria ; lo sud venguèt turc, lo nòrd austrian e l’èst Transilvanés.
Al costat de l’ongrés, lo latin foguèt utilizat coma lenga oficiala d’escritura. Mai que mai demest lo sègles XI e XV. Totun, los primièr document oficial ongrése e amb sonque qualcunas paraulas en ongrés foguèt escrich en grèc (997). Es la celèbra letra de Veszprémvölgy.
Puèi arribariá la carta de Tihany de l’an 1055, escricha en latin mas tanben amb de paraulas escrichas en ongrés (58 paraulas). Puèi, encara, cal sautar fins a l’an 1192 per trapar lo primièr document escrich sonque en ongrés.
La literatura medievala ongresa doncas, e pr’amor d’aquela plan singulara istòria politica e sociala, foguèt pas gaire desvolopada. Lo primièr poèma, « Plors de Maria », foguèt escrich aperaquí l’an 1300. Lo primièr libre d’istòria, lo « Tròç de Königsberg”, es de l’an 1350. Aqueste es considerat coma lo primièr libre en ongrés. Un autre libre d’aquela epòca escrich en ongrés e considerat coma important es lo Codex Jókay; una còpia del sègle XV d’un libre publicat en 1372 sus la Vida de Francés d’Assisi.
Ja avem dich que la primièra version biblica es de l’an 1416. Es una version amb fòrça influéncias de Jan Hus, conegut dels autors. Totun, foguèt enebit per l’Inquisicion e brutlat. Mas tanben venguèt plan popular e pr’amor d’aquò uèi ne demòran divèrsas còpias.
Lo celèbre libre de poesia ongrés Szabács viadala (“Lo Triomf de Šabac”) foguèt escrich en 1476, e parla de la victòria del rei Matias d’Ongria sus lo turcs aquel an. L’Alfabet de Nikolsburg es de 1483 e demòstra l’arribada de fòrça paraulas estrangièras. De remembrar que l’ongrés medieval èra plan ric en sufixes (uèi n’i a pas tants).Las màgers influéncias medievalas de l’ongrés arribèron de l’eslau antic, de l’alemand e del latin.
Per aver una idèa generala de la region mai granda que l’actuala Ongria ont se parlèt ongrés e l’epòca medievala cal comprene qu’encara uèi es parlat a Eslovaquia, a Ucraïna e en Romania, a mai de Serbia, Croàcia, Eslovenia e tanben en Àustria.
Uèi, los cercaires que vòlon estudiar l’ongrés medieval e pus antic, analizan la lenga ongresa per rapòrt a una region siberiana situada demest los flumes Ob e Yenisei o encara en las Montanhas Sayan, prèp de la frontièra russa amb Mongolia. E totes son d’acòrd que l’ongrés medieval es una lenga qu’a, 100% (segon la genetica) una origina qu’òm pòt situar plan a l’èst siberian.
