LO NAVARROARAGONÉS

CAM.-La lenga navarroaragonesa foguèt una lenga romanica parlada al bacin del flume Èbre pendent l’edat medievala. Segon qualques unes cercaires, los desparièrs dialèctes uèi encara parlats e qu’apertenon a la lenga aragonesa ne serián los descendents. Mas lo navarroaragonés foguèt parlat mai enlà d’Aragon; se parlèt en Navarra, Aragon e tanben La Rioja. A Navarra centrala foguèt una lenga romanica isolada encerclada per d’autras lengas coma l’occitan, mas tanben la lenga basca.

Totun, lo navarroaragonés perdèt pauc a cha pauc la sieuna influéncia pr’amor de la creissença màger d’autras lengas plan pròchas, coma lo castelhan, e segon qualques unes cercaires, uèi sonque ne podèm trapar divèrses dialèctes a la lenga aragonesa parlada uèi encara al nòrd d’Aragon.

Sens frontièras solidas, la lenga navarroarangonesa foguèt una mai demest d’autras lengas romanicas parladas al nòrd dels territòris crestians, barrats per l’espandiment dels reialmes musulmans. E patiguèt fòrtas influéncias de lengas vesinas, coma lo basco o encara la lenga mossaràbia. Un estudi confirmèt que la familha dels Muwallad Banu Qasi, senhors de Tutera, aurián parlat una sòrta de navarroaragonés aperaquí lo sègle IX. E divèrses nòms topografics tanben confirman la sieuna preséncia a l’airal.

Una lenga nòva

Lo navarroaragonés a una istòria plan curiosa dins lo reialme de Navarra. Pertot èra parlada la lenga basca, la lenga naturala e nadiua del país, mas en las vilas màgers (Estella e Iruña) tanben foguèt parlat lo navarroaragonés. A mai d’aquelas doas lengas, i aviá tanben fòrça abitants recents arribats que parlavan tanben l’occitan cispirenenc. Tanben n’i aguèron d’autras, car los josieus parlavan l’ebrieu.

Un dialècte del navarroaragonés foguèt tanplan parlat a La Rioja aperaquí l’an 1000. Demorèt escrich en las celèbras Glosas Emilianenses, que los cercaires d’uèi encara discutisson se foguèron escrichas en castelhan o navarroaragonés. Per qualcunes foguèron escrichas en castelhan e pr’açò es lo primièr tèxt escrich en lenga catelhana. Per d’autres, pasmens, foguèt escrich en nararroaragonés, una lenga plan pròcha a la primièra, mas diferenta e independenta d’aquela.

Totun, la region ont foguèron escrichas demorèt annexada al reialme de Castilha dempuèi l’an 1177 e daissèt d’apertene a Navarra. Benlèu pr’amor d’açò òm tanben las considèra escrichas en castelhan, malgrat que lo sieu vocabulari siá mai semblant al navarroaragonés. D’efièch, mai d’un cercaire confirma que la sieuna origina benlèu seriá lo camin de Sant Jacme amb de trobadas contunhas entre los abitants del luòc e de gascons e occitans. Cossí que siá, tota aquela region foguèt bilingüa (navarroaragonés e basco) fins a l’an 1349.

La recerca lingüistica actuala afirma que lo navarroaragonés foguèt assimilat, pauc a cha pauc per lo basco, mai que mai en Navarra, cossí es estada demostrada la sieuna creissença fins al sègle XVI. D’efièch, lo substrat del navarroaragonés a fòrça paraulas d’origina basca e tanben una fòrta influéncia pendent la sieuna existéncia del basco, que ja patissiá un declin a Aragon.

La lenga navarroaragonesa foguèt la lenga causida per l’aristocracia navarresa per escriure documents oficials, almens fins al sègle XIV. Alavetz èra conegusa coma lengoage de Navarra al costat de la lingua navarrorum (la lenga basca). Uèi i a fòrça cercaires que l’includisson dins un grop nomentat romanç o encara aragonés/navarrés.

Als sègles XIV e XV la lenga navarroaragonesa patiguèt una influéncia cada còp màger del castelhan e venguèt mai e mai semblanta amb aquesta. Lo discurs del rei navarrés Carles II de 1350, demòstra ja una lenga navarresaragonesa que ja sembla 100% castelhana. Puèi, e pendent los sègles XV e XVI venguèt mai assimilada encara pel castelhan, mas poguèt subreiure plan a Aragon.

Segon plusors cercaires subrevisquèt ailà coma aragonés e encara s’espandiguèt mai al sud, fins a Murcia, conquistada pels comtes catalans de l’epòca. A l’interior se parlèt navarroaragonés e catalan a la còsta. Mas lo declin venguèt mai grèu en d’airals pròches als Pirenèus, ont demorèt sonque coma una lenga plan isolada e de mai en mai reducha.

Pe ansin, l’edat d’aur d’aquesta lenga romanica se desvolopèt dempuèi la conquista crestiana de Saragossa, Puèi s’espandiriá encara mai pel sud d’Aragon e mai encara a l’interior de çò qu’uèi es lo País Valencian. La còsta valenciana, totun, foguèt colonizada per de parlaires de catalan.

Aquò demòstra que lo navarroaragonés foguèt una lenga amb una fòrta influéncia d’autras lengas mossaràbias a mai de l’occitan e la basco. Uèi i a de mai en mai cercaires qu’afirman que las celèbras Glosas Emilianenses de Sant Millán de la Cogolla foguèron pas escrichas en castelhan mas en navarroaragonés. Aquò se debanava pas fa sonque 20 ans, car i aviá pas cap cercaire pro brave per dire que foguèron escrichas en una lenga desparièra del castelhan. D’efièch, La Rioja, ont foguèt escricha al sègle X, apertenguèt a Navarra al long de tot aquel sègle. Lo procés d’espandiment del castelhan en l’airal comencèt mai tard, dempuèi lo sègle XI. De paraulas coma lueco (après), get (es), plicare (arribar) o encara feito (fach) aital o demostarián.

Cossí que siá, foguèt una lenga parlada al nòrd e èst de Navarra, al costat del basco e l’occitan. Los estudioses actuals de l’aragonés remembran que la granda diversitat dialectala d’aquesta lenga uèi es plan recenta e que se pòt plan demostrar que los dos pus grands dialèctes, l’occidental e l’oriental, an aquelas caracteristicas pr’amor que coincidís lor territòri amb lo de las tribús dels iacetans e dels ilergetes, tribús ibèras de l’epòca anteriora a l’arribada dels romans.

Amb lo rei catalanoaragonés Pèir III, foguèt revirada la Cronica de Sant Joan de la Penya, considerada uèi coma lo joièl de l’aragonés medieval. Joan Ferrández d’Heredia (1310-1396), tanben revirèt a l’aragonés los libres Flor de les ystorias d’Orient, Llibre de Marco Polo, La gran crònica d’Espanya, e lo Llibre de fechos et conquestes del prinçipado de Morea o la Corónica dels conquiridores.

I pas tants tèxtes escriches en navarrés medieval cossí se debanèt amb l’aragonés. I a una còpia en navarroaragonés de la Cançon de Roncesvalles de 1310, e un Cancioner de Herberay des Essarts de 1464. Om trapa mai sovent d’òbras escrichas en castelhan mas amb una influéncia segura del navarroaragonés, coma la Cronica de García López de Roncesvalles de 1405, e la Crònica generala d’Espanha de Fra García de Eugui. La Cronica dels reis de Carles d’Aragon, prince de Viana, e mòrt en 1461, tanben ne mòstra fòrta influéncias lingüisticas.

De documents legals son mai comuns. Lo jurament dels reis Carles II en 1350 e de Carles III de Navarra en 1390 aital o demòstran. Foguèron escriches en navarroaragonés malgrat semblar castelhan. Una caracteristica geografica titpica del navarroaragonés son de vilas e vilatges actuals que finisson amb –e : Castellote, Tauste, Caspe o Jarque.

Dempuèi los sègles XI e XIII lo navarroaragonés veguèt de mai en mai castelhan a La Rioja e de mai en mai aragonés a Aragon. A Navarra comencèt a patir un grèu declin que menariá aquela lenga romanica, fin finala, a la sieuna fin, restacada amb una preséncia màger del castelhan. Mas, es solide afirmar que foguèt una lenga de cultura plan visibla ala region, al costat d’autras, coma l’occitan, lo basco e lo castelhan.