LO POLONÉS

CAM.-Segon ditz mai d’un cercaire, lo polonés medieval comencèt lo sieu camin aperaquí lo sègle X de la mand de la naissença de l’estat polonés, que tanplan comencèt a nàisser alavetz. Segon sembla, la lenga polonesa comencèt a venir comuna tre las desparièras tribús polonesas en la region coneguda coma Granda Polonha. Aquò arribariá pas abans de l’an 966 quora las tribús polonesas situadas demest los flumes Vistula e Oder acceptèron de venir crestianas, mas pas abans, e de la mand de Mieszko Ir.

Amb lo cristianisme tanben arribèt l’alfabèt latin, qu’ajudèt plan a l’espandiment del polonés escrich e qu’abans d’aquela epòca, foguèt jamai escrich. De segur, çò dison los cercaires uèi, que lo polonés ja existissiá fasiá decadas, mas i a pas cap document escrich abans d’aquela epòca. Alara i aviá tanben dos dialèctes eslaus plan pròches, uèi escandits : lo polabian e lo pomeranian, a mai del cashubian. D’aqueles, uèi sonque ne demòra lo cashubian. Mas l’ancessor del polonés actual es lo polonés medieval, tanplan conegut coma ancian polonés. E aquel, al còp, aguèt coma ancessor la lenga proto-eslava.

La frasa mai anciana del polonés medieval foguèt trobada al libre Księga henrykowska (Lo libre de Henryków) : Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai, escricha, segon los cercaires modèrns, aperaquí l’an 1280. Lo libre es uèi al Musèu Arquidiocesal de Wroclaw e es estat classificat per l’UNESCO coma Memòria del Mond. Segon sembla foguèt escricha pel monge Pèire, del Monastèri de Henryków, a mai de la frasa “Hoc est in polonico” (Aquò és polonés).

Lo tractat pus ancian

Lo tractat ortografic polonés pus antic foguèt escrich per Jakub Parkosz en l’an 1470. Totun, lo primièr libre imprés en polonés arribèt pas fins a l’an 1508 (o 1513 car los cercaires son pas segurs). Val pas dire que i aguèron fòrça mai libres escriches e impreses en polonés dempuèi aquela epòca e la lenga polonesa s’apandiguèt cossí o aviá pas fach abans dempuèi lo sègle XVI, ja en defòra de l’edat medievala. Per aquò lo sègle XVI, justament après la fin de l’edat medievala, es considerada pels poloneses uèi coma l’epòca d’aur del polonés. L’ortografia usada foguèt pas cambiada fins al sègle XIX e, puèi, en 1936.

Segon lo cercaire Tomasz Kamusella, lo polonés foguèt la lenga eslava mai anciana usada en de tèxtes pas religioses en Euròpa Orientala e la sieuna tradicion e usatge al long de tota l’edat medievala confirma que foguèt una de las lengas europèas orientalas pus importantas – e utilizada dempuèi lo sègle XVI fins a uèi lo jorn sens fin).

Un dialècte aristocratic

Lo polonés, d’efièch, foguèt una lenga evolucionada dempuèi lo principal e mai usat dialècte polonés, aquel utilizat per l’aristocracia polonesa e lituana dempuèi lo sègle XV. Puèi, venguèt lenga ofciala del Grand Ducat de Polonha e Lituània e usada al Congrés de Polonha, e tanben als Reialmes de Galícia e Lodomèria. Tanplan foguèt lenga oficiala de l’administracion atanben en la region russa de Krai.

Aquò entraïnèt una granda influéncia dins la familha de lengas europèas orientalas dempuèi lo sègle XV e balhèt naissença al polonés modèrn coma una lenga parlada per fòrça abitants de l’Euròpa centrala mas tanben orientala, mai enlà de las frontièras pròprias de Polonha.

Lo polonés medieval doncas, pòt èsser situat entre los sègle X e XVI. Èra plan pròche a l’eslovac e lo chèc, mas la gramatica e biais de prononciar las paraulas es diferent, car recebèt una influéncia màger del latin e encara d’autras lengas romanicas europèas occidentalas, coma l’italian, lo francés e tanplan l’alemand. Per tot aquò se pòt pas parlar d’un estandard modèrn fins al sègle XVI e encara dins aquel i aviá fòrça paraulas qu’avián una origina alemanda o yiddish (lenga parlada per la comunautat josieva).

Podèm aver una idèia de l’espandiment del polonés mai enlà de las frontièras polonesas aprés conéisser que foguèt usada coma lingua franca a nivèl diplomatic e academic en Polonha mas tanben en çò qu’uèi es Euròpa centrala: e foguèt parlada e encara o es a l’èst alemand, e lo nòrd chèc, a mai d’Eslovaquia, parts de Belarussia e Ucraïna, lo sud lituan e Letònia. D’efièch encara uèi es tanplan oficiala al comtat de Vilnius, en Lituània, cossí o foguèt pendent sègles dempuèi l’epòca medievala.

Lo polonés èra e es una lenga declinabla. A sièis cases e tres genres. Segon mai d’un istorian venguèt mai espandida a nivèl escrich quora las reinas polonesas confessèron que podián pas comprene res pr’amor qu’èra escrich en latin, e foguèt alara quand i aguèt una ondada de libres traduïts al polonés. Lo document pus ancian ont i a de paraulas polonesas es un document papal de l’epòca d’Innocènci II (1136). Puèi cal esperar a trapar la primièra linha escricha totalament en polonés en una Cronica de Breslau, la Cronica del Monastèri d’Heinrichau, anteriora al sègle XIV.

Los imnes Bogurodzica, tanben en polonés, foguèron escriches abans del sègle XIV e al sègle XV i a, fin finala,  las primièras reviradas del latin al polonés. Pasmens, serà pas fins al sègle XVI quora arriban la Cronica Literària de Marcin Bielski e los libres de Mikolaj Rej (prosa), que li balharián encara mai de prestigi. Sieunas son las celèbras paraulas “los poloneses parlan pas cap lenga d’aucas mas una lenga pròpria “ (1562).

La lucha per defensar l’egalitat del polonés al costat d’autras lengas, totun, venguèt de mai en mai màger amb lo temps, pr’amor qu’encara al sègle XVIII importants poètas poloneses devián la defensar coma una lenga modèrna (car aviá fòrça paraulas de l’ancian chèc, l’alemand medieval, lo latin e lo grèc a mai de paraulas d’origina italiana, anglesa, francesa, ongresa e tanplan turca). Una lucha qu’uèi cal pas pus far pr’amor qu’es la sieisena lenga pus parlada a l’Union Europèa e parlada per aperaquí 40 milions de parlaires.