LO TIBETAN MEDIEVAL

L’ancian tibetan o tibetan medieval fa referéncia al periòde medieval de la lenga tibetana, una de las pus importantas a nivèl politic pendent l’epòca medievala e a de tètxs  escriches tre l’adopcion de l’escritura pendent la fondacion de l’empèri tibetan e lo sègle XI.

L’an 816, pendent lo reialme dels Sadnalegs, lo tibetan literàri patiguèt una reforma amb la tòca d’estandarizar la lenga e lo vocabulari d’aquela lenga pr’amor que, fins alara, sonque i avián de reviradas de tèxts indians. Aquò balhèt pas a çò que los cercaires coneisson uèi coma tibetan medieval.

L’ancian tibetan doncas, a de caracteristicas pròprias, restacat amb lo tibetan classic, coma, per exemple, l’adopcion de my- enluòc de m- abans de vocalas -e e -i o la simplificacion de sts- en s- in o encara d’autres processes similars. Per ansin, fòrça paraulas èran escrichas amb de consonantas e pro. D’aquestas, fòrça d’elas patiguèron una palatizacion. Aquel tipe de cambiaments foguèt plan analizat per Hill.

Lo periòde comencèt a l’epòca de Songtsen Gampo, lo primièr emperaire de l’empèri tibetan medieval, aperaquí l’an 750 après lo Crist e demorèt, segon los darrièrs estudis, fins al sègle XI, e benlèu encara mai enlà. La lenga tibetana usèt, pendent aqueles sègles, l’alfasillabari tibetan. Aquel tipe de reforma començat a l’epòca de Gampo balhariá pas al tibetan classic posterior.

La majoritat de documents escriches en aquela epòca son d’estelas, de placas de fusta o encara de manuscrits. Qualcunes son plan celèbres coma Las Ancianas Cronicas Tibetanas, escrichas a las caunas de Mogao e Dunhuang, los Annals e Cronica Tibetanas, tanben amb una origina de Mogao o encara lo testament de Ba.

D’efièch, fòrça cronicas d’aquela epòca fan referéncia, coma la Vielha Cronica Tibetana a una amassada de tèxts e cançons de la dinastia Yarlung e de l’empèri tibetan. Los tres manuscriches d’aquela cronica foguèron trobats sonque al sègle XX dins una librariá amagada de las caunas de Mogao, prèp de Dunhuang, en Tibet. Los cercaires creson que lo segèl dels meteisses es d’aperaquí lo sègle XI. De remembrar que la Cronica, amassa amb los Annals Tibetans parlan de l’istòria pus anciana coneguda de Tibet.

La Vielha Cronica Tibetana

Divèrses cercaires, dont Aurel Stein e Paul Pelliot envièron los tèxts de la cauna de Mogao a Londres e París per èsser estudiats. Semblariá que la Cronica foguèt escricha al sègle IX, e serián los primièrs documents jamai escriches en l’istòria de Tibet. Los tèxts enviats a París forman la Colleccion Pelliot e son de tèxts escriches a l’autre costat de cèrts panèls chineses.

Qualcunes parlan dels ancians principats e la genealogia reiala, mas formarián part d’una cronica pus longa. D’autres tèxts parlan d’istòrias e de cançons que vòlon reflectir la vida a la cort dels emperaires tibetans. Justament una lista nomenada Langdarma d’emperaires tibetans poiriá èsser estada escricha pendent lo regnat d’aquel emperaire tibetan. Langdarma, çò es, aperaquí la decada de 840. Segon qualcunes istorians la cronica foguèt escricha a Dunhuang e pas al Tibet central.

La Cronica comença amb una lista d’alianças a travèrs de maridatges, de principats e d’emperaires e ministres. Totes los emperaires an d’ancessors amb la sieuna origina primièra en lo primièr emperaire (divin) Nyatri Tsenpo. Lo darrièr es l’emperaire Drigum Tsenpo. La Cronica tanben remembra cossí foguèt depausat lo prince Zingpoje. Tanben se parla dels reis que i aguèt abans de Songtsen Gampo (605–649).

Pasmens, es una cronica plan especiala, pr’amor qu’òm pòt pas aver una vision generala de l’istòria tibetana. Segon qualcunes cercaires foguèt escricha per defensar cèrts clans tibetans, los Dba’ e los Myang. En aquò es semblable al libre del testament de Ba, que representa sonque los interesses del clan Dba’. Cap d’aqueles libres, totun, fa jamai cap referéncia al bodisme, un afar estonant en l’istòria tibetana.

Val pas dire, qu’aquela amassada de cançons e listas de reis provòca encara uèi de problèmas cronologics als cercaires ; La victòria sus Lig Myi-rhya es dins lo capítol de l’emperaire Trisong Detsen, mas se parla de Songtsen Gampo, e lo primièr demorèt un sègle après aqueste. E, la cronica finís pendent la vida de Tridu Songtsen (676-704), que visquèt abans que Trisong Detsen.

Pels cercaires aquò arriba pr’amor que la cronica a desparièras fònts e quora foguèt tornada a copiar, las vidas dels emperaires foguèron mescladas. E aquò venguèt una problèma dins la cronologia de la cronica. Una cronologia que los istorians actuals encara son pas d’acòrd a l’ora de balhar un tèxt definitiu.