L’ARAGONÉS MEDIEVAL
Christian Andreu.- La lenga aragonesa foguèt pas sonque una lenga mai demest totas las autras lengas romanicas parladas pendent l’edat medievala iberica. D’efièch, ne foguèt una de las pus importantas, pr’amor que plusors tèxtes escriches medievals (e dont aqueles dels pus ancians) foguèron escriches en aragonés. A mai d’aquò, foguèt una lenga oficiala al Reialme d’Aragon e s’espandiguèt per de territòris uèi plan en defora de la comunautat autonòma d’Aragon, coma lo País Valencian, Navarra e encara fins a Murcia.
Aquel tipe d’aragonés, tanben conegut pels cercaires coma aragonés medieval, se manifestèt a travèrs de dos camins, l’escrich e l’oral. La forma escricha foguèt pas totjorn un miralh de la forma parlada (la luenga aragonesa) pr’amor que representèt pas totes los caràcters populars locals. Per ansin, uèi lo jorn los filològs donèron lo nom d’scripta medieval aragonesa a la forma escricha, que sonque se desvolopèt en tèxtes e documents oficials governamentals e que patiguèt qualqu’unas diferéncias amb la lenga parlada.
L’evidéncia de l’importància de l’aragonés coma lenga iberica pendent l’edat medievala demorèt clara a travèrs de mai d’una òbra, uèi classica, dels sègles XII e XIII e fins al sègle XV. Lo document, benlèu, pus ancian, escrich en aragonés, foguèt un tèxt signat pel rei Anfós II d’Aragon e dirigit als abitants dels vilatge de Villel. Es pas un document long nimai literari pr’amor del sieu caractèr legal mas aufrís ja un bèl aragonés medieval, una de las lengas romanicas que formèron lo nuclèu central o pirinenc de lengas romanicas medievalas, al costat del catalan e l’occitan, e amb caracteristicas evidentas diferentas e independentas d’autres grops lingüistics romanics medievals.
A mai d’aquel text signat pel monarca aragonés en Daroca l’an 1180 ne son demorats d’autres mai longs coma lo conegut amb lo nom de Vidal Mayor o encara d’autres del monastèri de Veruela. Los pus importants, totun, serián lo Liber Regum (o Libre dels Reis), lo Fuero Romanz de Teruel o encara la Razon feita d’Amor.
Origina e espandiment
L’aragonés medieval foguèt una lenga plan parlada dempuèi los Pirenèus e fins al sud peninsular, tanben en Murcia. Lo substrat mai septentrional ne foguèt la lenga iberobasca parlada en l’airal durant l’epòca antica e que demorariá als Pirenèus fins mai enlà de l’epòca romana. Mas l’evidéncia istorica confirma que la zòna geografica d’ont seriá originària aquela lenga medievala serián las montanhas del nòrd d’Aragon. A mai, l’arribada de milièrs d’occitans que volguèron ajudar a l’ora de tornar a conquistar las vilas e vilatges alavetz arabas auriá format un aragonés medieval que tanben èra fòrça mai pròche del catalans que non pas uèi lo jorn. E tanben de l’occitan, pr’amor que i a cèrts estudis istorics que demostrèron que, en cèrts luòcs d’Aragon, del còp que la classa populara parlava l’aragonés, los senhors medievals, l’aristocracia e la noblesa parlava l’occitan.
L’oficialitat de l’aragonés comencèt pendent l’epòca del rei Pèire III, qu’autorizèt trincar lo monopòli de la lenga escricha qu’aviá la Glèisa amb lo latin. E doncas dempuèi alavetz en Aragon se comencèt a escriure en aragonés, la lenga parlada pels aragoneses dempuèi fasiá sègles. Foguèt un aragonés estandardizat que, de còps, èra luenhan de l’aragonés pus occidental (fòrça castelhanizat) e de l’aragonés pus oriental (plan catalanizat).
Segon los cercaires, l’aragonés medieval comencèt a se castelhanizar d’un biais fonetic de manièra escricha dempuèi lo sègle XV, amb lo rei Ferran II d’Aragon. Pauc dempuèi la majoritat de documents e tèxtes escriches en Aragon començaran a èsser en castelhan, malgrat qu’encara e durant tot lo sègle XVI Aragon tanben donarà a l’univèrs medieval qualqu’unas de las mai polidas òbras lingüisticas e literàrias en aquela lenga.
Se l’aragonés aviá caracteristicas comunas amb lo catalan e l’occitan pr’amor de las siás frontièras nòrd e èst, a l’oèst tanben n’aviá amb d’autras lengas medievalas ibericas, coma lo navarrés o lo riojan. Pr’açò mantuns filològs considèran, uèi, que l’aragonés medieval déu èsser considerat una lenga mai d’un grop nomentat navarro-aragonés, cal es malaisit desseparar , segon lo tèxt, se foguèt escrich en navarrés o aragonés. Mai al nòrd d’aquel airal, la frontièra lingüistica limitava amb lo basco.
A mai d’aquò, l’aragonés s’espandiguèt vèrs lo sud amb lo temps. A mai de la Navarra, ont se parlava pas basco, tanben s’espandiguèt per la Corona de Castilha mai orientala e pertot l’interior del País Valencian (en la còsta s’espandiguèt mai lo catalan) e arribèt fins a Murcia, ont, pr’amor de la pression demografica e lingüistica de l’arabi e lo catalan desapareisseriá sègles aprés.
Lenga pròcha a l’occitan
Una de las caracteristicas mai evidentas de l’aragonés medieval es l’usatge de fòrça occitanismes, coma se debanèt tanben amb lo catalan, lenga sorra. Segon un recent estudi de Francho Nagore, quand foguèron escrichas las leis municipalas de Jaca (al nòrd d’Aragon) la lenga utilitzada foguèt pas l’aragonés mas l’occitan gascon). Aquò demostrariá que la classe guerrièra pus nauta de la noblesa aragonesa pendent lo sègle XIII parlava occitan del còp que lo pòble aragonés la lenga aragonesa.
Benlèu pr’açò l’aragonés medieval, coma lo catalan medieval, mostran una influéncia gigantassa de l’occitan, una lenga europèa que s’espandiguèt plan mai enlà de las sieunas frontièras lingüisticas actualas pendent l’edat medievala. Aquò es brica singular. Solide qu’en l’Aragon medieval, a mai de l’aragonés, s’i parlèt tanplan arabi, catalan e occitan. Los estats medievals foguèron pas jamai lingüisticament eterogenèus. Pasmens sonque una lenga, la pus importanta e la que lo rei considerava que totes comprenián foguèt la lenga oficiala: l’aragonés. Que tanben foguèt una de las lengas crestianas pus importantas de l’iberia medievala. E qu’encara uèi es parlada e estudiada pels aragoneses e tanplan es lenga oficiala: l’aragonés.
